ایران بهشت گمشده ؛ نگاهی به عکس‌های گئورگ ژرستر
مینو فیض‌آبادی/ می‌دانیم که ایران از حیث تنوع مناطق جغرافیایی و آب و هوا کشوری بی‌نظیر است. بیشتر از نیمی از مناطق این کشور کویری و نیمه‌کویری و حدود یک‌سوم آن کوهستانی است. بخش کوچکی از آن را جلگه‌های حاصل‌خیز تشکیل می‌دهد. می‌توان گفت که ایران از لحاظ آب و هوا از منحصربه‌فردترین و در عین حال متنوع‌ترین کشورهاست. میزان بارندگی و اختلاف دمای شهرهای مختلف آن به‌قدری متفاوت است که در جنوب آن می‌توان گرم‌ترین درجه حرارت و در غرب و مناطق کوهستانی آن سردترین آب و هوا را تجربه کرد و به همین علت آب و هوا و اقلیم‌های متفاوتی را از شمال تا جنوب آن می‌توان مشاهده کرد.
علاوه بر تنوع آب و هوایی و اقلیمی، ایران فرهنگ و پیشینه‌ای غنی نیز دارد. معماری ایرانی که تا حدودی نشأت گرفته از این چشم‌انداز فرهنگی و سنتی است، سابقه‌ای طولانی دارد که به حدود هزارۀ هفتم پیش از میلاد می‌رسد. کتیبه‌های حجاری شده، بیابان‌ها و کویرهای نمک، دشت‌ها و جنگل‌های سرسبز و بهشت‌آسا هر کدام زیبایی‌های بی‌شماری دارد که به تنهایی می‌تواند نوازش‌گر دیدگان هر انسان عادی و معمولی باشد؛ چه بسا که این همه زیبایی گوناگون در برابر چشمانی هنرمند و تشنه قرار گیرد.
ایران مجموعه‌ای از زیبایی‌های بکر و شگفت‌آور است که شوربختانه آن‌طور که باید به زیبایی‌ها و کمالات آن توجه نشده است و این بی‌توجهی‌ها باعث شده پتانسیل گردشگری و توریستی را آن‌طور که شایسته است نداشته باشد و از این حیث در درجۀ بسیار پایین‌تری نسبت به سایر کشورها قرار گیرد. آیین‌ها و جشن‌های شهرهای متفاوت آن نیز هر کدام پدید آورندۀ زیبایی دیگری است که با آراستگی‌ها و تزیینات رنگارنگ بومی و محلی جلوه‌گری می‌کنند. همچنین بناهایی که برای این آیین‌ها تعبیه شده، آرامگاه‌ها و ستایش‌کده‌های کهن و هزاران بنای تاریخی دیگر چشم‌انداز بی‌نظیری به این سرزمین بخشیده است.
عکاسی که با عکس‌هایش به ایران جان بخشید
حدود چهار دهۀ پیش یکی از بزرگترین عکاسان هوایی دنیای معاصر برای یک پروژه و مأموریت جذاب و متفاوت به ایران سفر کرد و بخشی مهم از طبیعت و معماری ایران را از دریچۀ لنز دوربین خود ثبت کرد. او برای انجام این کار در بخش‌هایی از پروژه‌اش آن‌چنان که خود نوشته است بر بال هواپیما می‌نشست و با خطر کردن از فاصلۀ نسبتاً قابل توجه با زمین عکاسی می‌کرد، او کسی نبود جز گئورگ ژرستر۱.
ژرستر متولد سال ۱۹۲۸ میلادی و عکاسی جهان‌گرد است. او متولد زوریخ و متخصص عکاسی هوایی است. این عکاس خبره تصاویر بی‌نظیری از نواحی مختلف ایران: کوه‌ها و بیابان‌ها، سواحل و دریاچه‌ها، مکان‌های باستانی و کهن و مناظر صنعتی برداشته است.
ژرستر در رشتۀ زبان و ادبیات آلمانی و انگلیسی تحصیل کرده و مدرک دکتری خود را از دانشگاه زوریخ گرفته است. وی از سال ۱۹۵۰ تا ۱۹۵۶ میلادی ویراستار علمی نشریۀ Zurich weltwoche بود و از سال ۱۹۵۶ میلادی به طور آزادانه به روزنامه‌نگاری پرداخت و در حوزۀ گزارش‌نویسی رویدادهای علمی نیز کارهای زیادی انجام داد. در همین دوره طی یک سفر کاری با طبیعت ایران آشنا و به فرهنگ و آداب آن علاقه‌مند شد و تصمیم گرفت دربارۀ ایران تحقیقات بیشتری انجام دهد. به تدریج عاشق ایران و طبیعت بی‌نظیر آن شد. او نه تنها به ایران، بلکه به کشورهای مختلف دنیا نیز سفرهایی کرده است و بر فراز یکصد و یازده کشور دنیا، از بناها و مکان‌های مختلف آن‌ها تصویرهای حرفه‌ای برداشته است.
از همین راه امکان برگزاری نمایشگاه‌های متعدد در سراسر جهان را فراهم کرد و در نتیجه به شهرتی جهانی دست یافت. بیشتر تصاویری که برداشته است برای تبلیغات شرکت‌های هواپیمایی مختلف از جمله سوئی سایر، تقویم‌ها و سال‌نامه‌ها مورد استفاده قرار گرفته است. از ویژگی‌های تصاویر ثبت شدۀ او و به نوعی امضای شخصی او در عکس‌هایش زاویۀ هوایی و برداشتن عکس از بالاست؛ همچنین نگاه تیزبینانۀ او در انتخاب سوژه برای عکس‌هایش کم‌نظیر است. ژرستر علت انتخاب این زاویۀ دید را توجه به جزئیات و درک بهتر موقعیت شهرها و بناها عنوان می‌کند. چیره‌دستی او زمانی آشکار می‌شود که با بررسی تصاویر ثبت‌شدۀ او در می‌یابیم به تمامی اصول عکاسی که شامل انتخاب سوژه، زاویۀ عکاسی و نور می‌شود پایبند است. او بیش از ده‌هزار تصویر از نقاط مختلف ایران ثبت کرده است و معتقد است که چنین موهبتی تنها یک‌بار در زندگی انسان رخ می‌دهد.
بهشت گمشدۀ ایران از چشم‌های هما
فکر اولیۀ این کتاب (بهشت گمشده۲) یا بهتر بگوییم عکس‌برداری از زیبایی‌های ایران به دوازدهم اکتبر سال ۱۹۷۵ میلادی (۱۳۵۴ شمسی) باز می‌گردد که ژرستر طی نامه‌ای به مقامات دولت ایران پیشنهاد عکاسی برای کتابی را به نام ایران از چشمان هما۳ می‌دهد.
انتخاب عنوان ایران از چشمان هما به این مناسبت بود که همخوانی دقیقی با هدف ژرستر و پیشینۀ ایرانیان داشت. هما، پرنده‌ای که همچون عقاب بر فراز آسمان پرواز می‌کند و مهم‌تر از آن پرنده‌ای بهشتی در اسطوره‌شناسی ایرانی است؛ نماد خوبی برای ارائه و اشاعۀ خوشبختی.
با موافقت از سوی تهران و پشتیبانی ملکۀ ایران، ژرستر پیشنهاد داد نماینده‌ای از طرف ایران برای برنامه‌ریزی دقیق سفر تعیین شود تا امکان عکس‌برداری در فصل‌های مختلف و مناطق مختلف را داشته باشد. تا مدتی جوابی مبنی بر تأیید پیشنهاد ژرستر داده نمی‌شود تا این‌که در اواخر دسامبر سال ۱۹۷۵ میلادی پروژه تأیید و ایران‌ایر عهده‌دار انجام آن شد. انتخاب مناسب و جالبی بود چرا که لوگوی شرکت هواپیمایی ایران‌ایر با عنوان پروژه: ایران از چشمان هما همخوانی داشت.
مدیر روابط عمومی این شرکت به‌عنوان نماینده به ژرستر معرفی شد و اختیار نامحدود استفاده از هواپیمای آیلندر۴ را _که مناسب عکاسی بود_ به او داد. علاوه بر آن یک باستان‌شناس متخصص به نام دیتریش هاف۵ در طول پرواز او را همراهی می‌کرد. راهنمایی‌های این باستان‌شناس آلمانی سبب شد تا ژرستر از بناهای باستانی نیز عکس‌برداری کند.
این سفرهای پرمخاطره بین سال‌های ۱۹۷۶ تا ۱۹۷۸ میلادی اتفاق افتاد و بیش از صد پرواز را شامل می‌شد. ژرستر در طی هفت بار سفر به ایران مجموعاً سیصد ساعت پرواز را بر فراز آسمان آن تجربه کرد و در این میان شگفتی‌های طبیعی متفاوت و ماندگاری را ثبت کرد. با توجه به تغییر فصول و برنامه‌ریزی برای استفادۀ بهتر از این دگرگونی ژرستر توانست فصل بهار را در ارتفاعات بی‌نظیر آذربایجان عکس‌برداری کند. گاهی برای داشتن بهترین چشم‌انداز از یک سوژه و تماشای دقیق آن مجبور بود بارها و بارها تلاش کند تا نتیجۀ دل‌خواهش ثبت شود.
در سال ۱۹۷۷ میلادی (۱۳۵۶ شمسی) به مناسب پانزدهمین سال تأسیس ایران‌ایر نمایشگاهی برگزار شد و از تعدادی از عکس‌های ژرستر نیز رونمایی شد. در سال ۱۹۷۸ میلادی (۱۳۵۷ شمسی) با تقارن حوادث انقلاب اسلامی در کار کتاب وقفه ایجاد شد.
ژرستر هزاران تصویر از زیبایی‌های ایران را با برپایی نمایشگاه‌هایی در سراسر جهان از پاریس تا نیویورک و لندن به تمام مردم دنیا نشان داد و سبب استقبال ایران‌شناسان شد. وی همچنین جوایز هنری بسیاری نیز دریافت کرد. در سال ۱۳۹۵ شمسی ژرستر به ایران سفر کرد و نمایشگاهی را تحت عنوان «ایران از چشمان هما» در فرهنگ‌سرای نیاوران ترتیب داد. در نهایت مجموعه‌ای استثنایی از عکس‌های نوستالژیک ژرستر دربارۀ مناطق بومی ایران به همت مریم زاکس۶ منتشر شد.
زاکس عکاس و ویراستار ایرانی متولد تهران و تحصیل‌کردۀ دانشگاه سوربن پاریس است و تحصیلات تکمیلی خود را در رشتۀ توسعۀ اقتصادی در دانشگاه کلمبیا گذرانده است. زاکس در لندن زندگی می‌کند و برای انتشار این کتاب با ژرستر همکاری کرده است. «بهشت گمشده» عنوان مجموعه‌ای از یکصد و پنجاه قطعه عکس است که نمایش نقاط مختلف ایران از زاویۀ بالاست. هدف اصلی این مجموعه عینیت بخشیدن به قسمتی از دنیاست که برای بیشتر مردم ناشناخته است. این کتاب مشتمل بر تصاویر نماهایی از قلعۀ باستانی زیگورات، مناطق باستانی مهم، معماری شگفت بومی و روستایی و بناهای مختلف شهرهاست. ژرستر تقریباً به همۀ استان‌های ایران سفر کرد و از دماوند تا مقبرۀ کوروش کبیر را از لنز دوربین خود دید و ثبت کرد. بهشت گمشده برای علاقه‌مندان و خوانندگان امکان نگاه اجمالی و گذرا به زندگی ایران و ادوار و تمدن موجود در آن را فراهم کرده است.
پانوشت‌ها:
- Georg Gerster
- Paradise Lost
- Persia through the eyes of the homa
- Islander_ Twin-engined Britten-Norman BN 2
- Dietrich Huff
- Maryam Sachs
فصلنامۀ صنوبر، سال دوم، شمارۀ چهارم، ص ۳۶ تا ۴۲.