برای نجات هیرکانی ؛ گنج باستانی ایران‌زمین
رضا استاد، آرام جلیلوند*/جنگل‌های هیرکانی با قدمت ۵ میلیون سال، از یادگاران باستانی دوران سوّم زمین‌شناسی یا همان ژوراسیک و زمان دایناسورها هستند. در‌حال حاضر، ۲۹۶ گونه پرنده و ۵۸ گونه پستاندار در این جنگل‌ها زندگی می‌کنند. متأسفانه تعداد گونه‌های پستانداران این جنگل‌ها که تا چند سال پیش به ۹۸ گونه می‌رسید، بر اثر شکار و همچنین از بین رفتن زیستگاه طبیعی به ۵۸ گونه کاهش یافته است. یعنی ۴۰ گونه از پستانداران این منطقه در همین چند‌سال اخیر منقرض شدهاند.
ملاقات با طبیعت یا زندگی در آن، اصول و روش‌های خاص خودش را دارد. آنهایى که در روستاها و دامن طبیعت به دنیا آمده و یا سال‌هاست که به دامن طبیعت مهاجرت کرده‌اند، درس‌هاى خود را آموخته‌اند. آنها که در شهرها زندگى می‌کنند نیز به پاک‌سازى روح و روان و جسم خود نیاز دارند و رفتن به طبیعت می‌تواند یکى از بهترین روش‌هاى رسیدن به این هدف باشد. اما دیدار از این مکان مقدّس راه و رسم خاص خودش را دارد. احترام به اصول و قوانینِ نانوشته‌ی طبیعت از مهمترین ارکان این نوع سفرهاى کوتاه است که در صورت غفلت، می‌تواند خسارت‌های جبران‌ناپذیری را در پی داشته باشد. اگر در شهر بزرگ شده باشید، طبیعی است که فضای جنگل برای شما تا حدّ زیادی ناشناخته باشد. به عنوان مثال شاید اگر ساعت ۱۲ شب در شهر خودتان به تنهایی قدم بزنید بسیار عادی به نظر برسد. ولی ممکن است حتّی تصوَرش هم دشوار و ترسناک به نظر برسد که از شما بخواهند همان زمان را به تنهایی در جنگل راه بروید و یا شب را در چادر سفری بگذرانید.
جنگل برای انسانِ شهری پر از ناشناخته‌هاست، مثل داستان آلیس در سرزمین عجایب که تقریباً همه‌ی ما یا آن را خوانده و یا انیمیشن مهیّج آن را دیده‌ایم. گونه‌های فراوان گیاهی و جانوری کوچک و بزرگ، محل‌های استراحت و تجمّع حیوانات وحشی، تنوع قارچ‌های خوراکی و سمّی، آب‌ها و باتلاق‌های جاری و راکد روزمینی و زیرزمینی و صدها نکته‌ی دیگر که ندانستنش شاید توسط گردشگر شهرنشین نه تنها می‌تواند به جنگل و موجودات‌ِ آن آسیب برساند، بلکه برای بازدیدکننده نیز عواقب جبران‌ناپذیری را به همراه داشته باشد.
راه و رسم ملاقات با جنگل و طبیعت
جنگل و طبیعت، موسیقی و آوای منحصر به فرد خودش را دارد و توصیه می‌شود که در دل طبیعت به جای استفاده از لوازم موسیقی دیجیتال، برای تنوّع هم که شده با آرامش به موسیقی طبیعت گوش بسپارید. در این‌صورت نه تنها انرژی جادویی و آرامش این محیط را با خود به سوغات خواهید برد، بلکه موجب بروز ترس و بر هم زدن آرامش و زندگی حیوانات و پرندگان جنگل هم نخواهید شد. در زمان حرکت در جنگل خیلی مهم است که حواس‌تان به نهال‌های کوچک تازه‌روییده باشد و از لگد کردن آنها جداً خودداری کنید، چرا که هر کدام از آن نهال‌های کوچک و شاید ظاهراً بی‌ارزش، روزی نه چندان دور تبدیل به درختی زیبا و تنومند خواهد شد. شاید مهمترین نکته‌ای که هر مهمان جنگل می‌بایست رعایت کند، روش درست روشن کردن آتش، کنترل و مهار و در نهایت خاموش کردن کامل آن قبل از ترک محل باشد. کوچک‌ترین اشتباه و بی‌توجهی می‌تواند باعث آتش‌سوزی در جنگل و از بین رفتن درختان، حیوانات و پرندگان و خانه و محیط زندگی آنان شود.
قارچ‌های رنگارنگ با ظاهر سحرآمیز و طراحی‌های خارق‌العاده در میان سایر ساکنان این بهشتِ دست‌نخورده، نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. بسیاری از این قارچ‌ها خوراکی بوده و طعم و مزه‌ی منحصر به فرد خود را دارند. برخی دیگر خواص درمانی داشته و در تهیه‌ی داروهای گیاهی به‌کار می‌روند. اما بسیاری از این موجودات زیبا سمّی هستند و مصرف آنها موجب مسمومیت شدید شده و در مواردی مرگ را به همراه خواهد داشت. توصیه می‌شود در صورتی که علاقه‌مند به میل کردن این قارچ‌ها هستید، حتماً با یک فرد محلّی به چیدن آنها بروید تا خاطره‌ای شیرین و سلامت از این تجربه‌ی هیجان‌انگیز را در دفتر خاطرات خود ثبت کنید. پوست و دانه‌ی میوه‌ها و سبزیجات در جنگل، زباله به حساب نمی‌آیند زیرا جزئی از خود طبیعت هستند. پس با خیال راحت و بدون عذاب وجدان می‌توانید آنها را در جنگل و پشت سرتان رها کنید که یا خوراک حیوانات شده و یا خیلی سریع تجزیه شوند. اما یادتان باشد که پلاستیک و موادی که از مشتقات نفتی تولید شدهاند، جایشان در جنگل و طبیعت نیست و حتماً با خودتان به شهر برگردانده و ترجیحاً در سطل‌های بازیافت زباله بیاندازید.
تاریخچه و اهمیت جنگل‌های هیرکانی
جنگل‌های هیرکانی با قدمت ۵ میلیون سال، از یادگاران باستانی دوران سوّم زمین‌شناسی یا همان ژوراسیک و زمان دایناسورها هستند. در‌حال حاضر، ۲۹۶ گونه پرنده و ۵۸ گونه پستاندار در این جنگل‌ها زندگی می‌کنند. متأسفانه تعداد گونه‌های پستانداران این جنگل‌ها که تا چند سال پیش به ۹۸ گونه می‌رسید، بر اثر شکار و همچنین از بین رفتن زیستگاه طبیعی به ۵۸ گونه کاهش یافته است. یعنی ۴۰ گونه از پستانداران این منطقه در همین چند‌سال اخیر منقرض شدهاند. در‌صورتی که این جنگل‌ها را نجات ندهیم، شانس بقای گونه‌های باقی‌مانده هر روز کمتر می‌شود. مثل شمشاد هیرکانی که درگیر قارچ شده در حال سپری کردن آخرین سال‌های بقای خود است و تا چند سال آینده کاملاً منقرض خواهد شد. نگهداری نمونه‌های سالم این شمشاد در بانک گیاهی می‌تواند یکی‌از روش‌های بازپروری این گونه‌ی گیاهی پس از انقراض و در نتیجه از بین رفتن اپیدمی قارچ باشد که متأسفانه این نوع بانک گیاهی در ایران وجود ندارد. ظرف چندین دههی پیش، صدها گونه‌ی گیاهی دیگر این منطقه نیز منقرض شدهاند که نمونه‌های مادر آن در هیچ بانک گیاهی برای بازپروری موجود نیست.
از مهمترین گونه‌های درختی باقی‌مانده در جنگل‌های هیرکانی، می‌توان به واش، ممرز، بلوط، توسکا، انجیلی، افرا، نمدار، بارانک، نارون، زبان گنجشک، انجیر، لرگ و سرخدار و از میان گونه‌های درختچه‌ای به آلوچه‌ی وحشی، انار، شمشاد، ولیک، ازگیل، خاس، گالش انگور، سیاه تنگرس طبی و خرمندی و در بین گونه‌های جانوری می‌توان به پلنگ، خرس، کل، بز، گرگ، مارال، شوکا، گربه‌ی وحشی، روباه، شغال، سمور، سیاه‌گوش، خرگوش، موش جنگلی، راس، قوچ، سنجاب، و از پرندگان آن می‌توان به توکا، سنقر سفید، انواع پرندگان شکاری، دارکوب، سار، سینه‌سرخ، سسک، چرخ‌ریسک خزری، قرقاول، سهره، بلدرچین، قوش، دال(کرکس)، کبک، اردک نوک‌پهن و اردک اره، کبوتر جنگلی، عقاب و جغد اشاره کرد.
یکی از بزرگ‌ترین معضلاتی که باعث سرعت بی‌سابقه‌ی تخریب ونابودی جنگل‌های هیرکانی شده چرای دام‌ها مخصوصاً گاوهای روستاییان ساکن کوه‌پایه‌های جنگل‌های هیرکانی است. این دام‌ها با خوردن نهال‌های کوچک درختان جنگل، باعث توقف رشد و نمو آنها شده و به عبارتی نسل‌های آینده‌ی درختان را از بین می‌برند. قطع درختان کهن‌سال هیرکانی و تجارت غیرقانونی آنها توسط عده‌ای سودجو نیز از دیگر دلایل نابودی این گنجینه‌ی سبز ملّی به شمار می‌آید. آتش‌سوزی‌های دهه‌های اخیر نیز که معمولاً در فصل‌های تابستان و گرم و خشک بیشترین قدرت تخریب را داشته و اثرات غیرقابل جبران خود را به جای می‌گذارند نیز از دیگر عوامل نابودی این جنگل‌ها به شمار می‌آیند. در نهایت، بیماری درختان و پوشش گیاهی که گریبان این مناطق سرسبز ایران‌زمین را گرفته‌اند نیز می‌بایست در فوریت و اولویت کار مسئولان محیط‌زیست کشور قرار گرفته و چاره‌اندیشی شوند.
به طور خلاصه، حفظ منابع طبیعی و جنگل‌های این سرزمین از مهمترین وظایف انسانی ما به عنوان ساکنان این مرز و بوم است. همه می‌دانیم که جنگل‌های هیرکانی گیلان، از جمله‌ی کهن‌ترین و سرسبزترین منابع طبیعی در ایران هستند. متأسفانه به دلیل مشکلاتی از قبیل نبود امکانات و تیم‌های حرفه‌ای به منظور شناسایی و درمان بیماری‌های درختان، قطع بی‌رویه‌ی درختان، آتش‌سوزی جنگل و عوامل انسانی و طبیعی دیگر که در بالا به آنها اشاره شد، این طبیعت کم‌نظیر در حال زوال و نابودی قرار گرفته که حقیقتاً یک فاجعه‌ی ملّی به شمار می‌آید.
از محل دپوی زباله‌های شهری در جنگل سراوان چه می‌دانیم؟
اگر روزی از کنار جنگل سراوان عبور می‌کنید، بد نیست که سری به محل دپوی زباله‌های شهری در این جنگل بزنید، شاید باورش دشوار باشد که با کوه عظیمی به وسعت چندین هکتار از زباله‌های شهرهای بزرگ گیلان مانند رشت و فومن و سایر شهرهای دیگر در این منطقه مواجه خواهید شد. از آنجا که سطح آب‌های زیرزمینی گیلان بسیار پایین است و همچنین به دلیل عدم وجود یک سیستم صحیح دفن زباله‌های شهری و دپوی زباله‌ها در وسط جنگل‌ها، متأسفانه شیرابه‌های حاصل از این کوه‌های زباله‌ی رهاشده در جنگل نه تنها باعث مسمومیت حیوانات جنگل شده، بلکه با ایجاد رودخانه‌های زیرزمینی شیرابه‌ای، در حال نابودی سلامت آب‌های زیرزمینی این سرزمین زیبا هستند. آموزش صحیح خشک کردن زباله‌های شهری خانگی توسط شهروندان و خرید و جمع‌آوری این زباله‌ها توسط شهرداری و یا شرکت‌های تولید کود کشاورزی برای تولید کودهای بسیار مرغوب و طبیعی، یکی از بهترین راه‌حل‌های این معضل است. از دیگر راه‌های مقابله با این مشکل، تفکیک زباله از مقصد بوده که هم‌اکنون در کشورهای پیشرفته یک امر عادی به شمار می‌آید. در حال حاضر دیده می‌شود که روستاییان و افراد بومی نیز ، به‌دلیل نبود یک سیستم یکپارچه‌ی جمع‌آوری، زباله‌های خود را در جنگل‌ها و رودخانه‌های اطراف محل زندگی خود رها می‌کنند که علاوه بر ایجاد منظره‌ای نازیبا، به طبع موجب آلودگی محیط‌زیست شده و در کوتاه و بلندمدّت اثرات مخرّب خود را بر جای خواهند گذاشت.
مؤسسان کمپین «نجات هیرکانی»، در تلاش برای رفع این معضل، علاوه بر تولید محتواهای آموزشی علمی و فرهنگی و توزیع آنها بین روستاییان، تصمیم به اقدام آتی جهت آموزش شهروندان و روستاییان در جداسازی زباله و حتّی کمک به درآمدزایی آنها از این طریق را دارند.
کشاورزی ارگانیک چه تأثیری در سلامت انسان و محیط زیست وی دارد؟
از زمانی‌که به گیلان مهاجرت کردیم و زمین کشاورزی برنج و سبزیجات خودمان را در اختیار گرفتیم، کشاورزی ارگانیک را از مزرعه‌ی خودمان آغاز کرده و سپس این فرهنگ باستانی مردمان زیبا، خالص و بافرهنگ گیلان را بار دیگر در روستا به روستائیان و همسایگان عزیزمان یاد‌آور شدیم. به کشاورزان گفتیم که چقدر مصرف کودهای شیمیایی می‌تواند نه تنها باعث آلودگی آب‌های روزمینی و زیرزمینی شود و به زمین و خاک مزرعه و بیجار آنها آسیب برساند، بلکه سبزیجات، میوه‌ها و برنج تولید شده باعث بروز بیماری‌های گوارشی و حتی سرطان شود. روش‌های کاشت و داشت و برداشت اجداد ما در ایران می‌تواند بهترین الگو و راه‌حل باشد که می‌بایست زنده شده و حتّی به نسل‌های بعدی ما نیز سینه به سینه منتقل شوند.
به عنوان مثال در کاشت برنج، به جای استفاده از پودرهای کود شیمیایی بهتر است که دو ماه قبل از زمان کاشت این محصول، کود مرغی که هم طبیعی است و هم اسیدیته‌ی خاک را کاهش می‌دهد به شالیزار اضافه شده و یک تا دو هفته قبل از شخم اولیه نیز از کود‌گاوی استفاده شود. به جای علف‌کش‌های شیمیایی که سمّ خالص هستند، وجین دستی علف‌های هرز که در زبان محلّی واش نامیده می‌شوند، از بهترین و سالم‌ترین راه‌های حفظ سلامت زمین و خوراک خودمان هستند.
پروژه‌ی کاشت یک میلیون نهال در طبیعت هیرکانی
کمپین مردمی نجات هیرکانی، از تابستان ۱۳۹۹ آغاز به کار کرد. ما پس از سال‌ها زندگی در شهرهای مختلف ایران و اروپا و همچنین روستاهای هیمالیا، در نهایت با هدفِ داشتن یک زندگی سالم و طبیعی به یکی از روستاهای گیلان مهاجرت کرده و مزرعه‌ی برنج، چای و سبزیجات ارگانیک خود را راه‌اندازی نموده، همچنین در کنار کار کشاورزی محیط آرام روستا و مزرعه را برای ادامه‌ی پژوهش‌ها و تحقیقات علمی خود انتخاب کردیم.
پس از گذشت چند سال زندگی در روستا، متوجه شدیم که طبیعت سبز محیط زندگی ما در حال زوال و نابودی است و در نتیجه تصمیم گرفتیم برای این حلّ این معضل محیط‌زیستی شروع به فعالیت کرده و علاوه بر آگاه‌سازی و تولید محتواهای آموزشی، اقدام به کاشت و احیای درختان محلّی منطقه نماییم. بنابراین با استفاده از امکانات شبکه‌ی اجتماعی اینستاگرام، صفحه‌ی کمپین نجات هیرکانی را راه‌اندازی کردیم. این صفحه‌ی اینستاگرامی، مورد استقبال گسترده‌ی طبیعت‌دوستان قرار گرفت و در مدّت کمتر از دو ماه، بیش از سه‌هزار نفر جذب این پویش مردمی شدند. تا این لحظه، با گذشت کمتر از چهار ماه از شروع پروژه، کمپین موفق به برگزاری یک دوره‌ی پویش پاک‌سازی طبیعت توسط اعضای داوطلب و جمع‌آوری حدود ۲۵ میلیون تومان جهت خرید و کاشت نهال در فصل درختکاری شده است. رؤیا و هدف ما، کاشت یک میلیون درخت در منطقه‌ی گیلان هیرکانی با کمک اعضای کمپین است.
اهداف کوتاه‌مدّت و بلندمدّت کمپین نجات هیرکانی
- تشکیل یک کمپین مردمی منسجم و فعال تشکیل شده از دوست‌داران طبیعت و زمین جهت بازسازی و احیای طبیعت هیرکانی.
- تأمین بودجه از طریق کمک‌های مردمی به منظور خرید یک میلیون نهال درختان محلّی و میوه و کاشت آنها توسط بومیان و داوطلبان در سرزمین گیلان.
- گسترش فرهنگ، اطلاع‌رسانی و آموزش روش‌های عملی بازیافت زباله‌های شهری و تبدیل آنها به کودهای طبیعی.
- ایجاد شغل‌های کوچک برای افراد بومی و درآمدزایی روستاییان از طریق تشویق، آموزش و به خدمت گرفتن نیروهای محلّی همسو با سیاست‌های محیط‌زیستی.
*مؤسسان کمپین مردمی نجات هیرکانی
فصلنامۀ صنوبر، سال چهارم، شمارۀ یازدهم، ص ۱۴۰ تا ۱۴۶.