زباله‌های الکترونیکی، تهدیدی برای محیط‌زیست، اقتصاد و سلامت
در سال ۲۰۱۴ تولید زباله‌های الکترونیکی و الکتریکی (WEEE ) در جهان به یک رکورد جدید دست یافت. ۴۱٫۸ میلیون تن زباله ، معادل دورریز ۱/۳ کیلوگرم در ثانیه.
بنا به گزارش سازمان ملل نزدیک به ۶۰ درصد از زباله‌های الکترونیکی مربوط به وسایل خانگی مورد استفاده در آشپزخانه، حمام و یا ماشین لباسشویی بوده و ۷ درصد از این ضایعات شامل گوشی‌های موبایل، ماشین حساب، تبلت و پرینتر می باشند.
براساس همین مطالعه، آمریکا و چین در رأس کشورهای تولیدکننده ضایعات الکتریکی و الکترونیکی با مجموع تولید ۳۲ درصد از کل حجم تولیدی در جهان می‌باشند. در میان کشورهای اروپایی نروژ با بیشترین میزان تولید WEEE با سرانه ۲۸٫۴ کیلوگرم به ازای هر نفر، پس از آن سوئیس با سرانه ۲۶٫۳ و ایسلند با سرانه ۲۶٫۱ کیلوگرم به ازای هر نفر قرار دارند. کم‌ترین تولیدکننده WEEE در جهان منطقه آفریقا می‌باشد، با حدود ۱٫۷ کیلوگرم دورریز به ازای هر نفر، در مجموع این قاره تنها ۱٫۹ میلیون تن زباله تولید کرده است. بررسی‌ها حاکی از آن است که تنها کمتر از یک ششم زباله‌های الکتریکی به طور مناسب در جهان بازیافت می‌شود.
زباله‌های الکترونیکی و الکتریکی حاوی منابع ارزش‌مندی مثل طلا، روی و مس هستند. به گفته دیوید مالون معاون دبیر کل سازمان ملل متحد، زباله‌های الکترونیکی در سطح جهانی یک معدن با ارزش شهری به شمار می‌آیند، یک ذخیره بالقوه از مواد قابل بازیافت. با توجه به گزارش سازمان ملل، زباله‌های الکترونیکی در سال ۲۰۱۴ دارای ۱۶ میلیون تن آهن، حدود ۲ میلیون تن مس و ۳۰۰ تن طلا بودند که دفن شدند. از این زباله‌ها ۲٫۲ میلیون تن ترکیبات خطرناک مثل جیوه، کادمیوم و یا کروم تولید شده که یک معدن سمی بالقوه است که می‌بایست با شرایط ویژه‌ای مدیریت شود.
آخیم اشتاینر، مدیر اجرایی UNEP در این ارتباط گفت: ما با سونامی بی‌سابقه‌ای از زباله‌های الکترونیکی روبرو هستیم. این یک تهدید جدی برای سلامت انسان و محیط‌زیست می‌باشد زیرا این زباله‌ها حاوی عناصر خطرناک هستند. دریافت‌کنندگان عمده این ضایعات سمی برای دفن زباله یا بازیافت، آفریقا، آسیا و عمدتاً کشورهای نیجریه و غنا هستند. ساحل‌عاج نیز مقدار زیادی از این ضایعات را دریافت می‌کند. به گفته کارشناسان UNEP، در آسیا محل دریافت غیرقانونی زباله‌های الکترونیکی کشورهای چین، هند، پاکستان، بنگلادش و ویتنام می‌باشند. درآمد حاصل از قاچاق زباله‌های الکترونیکی، بازیافت و دفن آن‌ها نزدیک به ۱۹ میلیارد دلار برآورد شده است. از آن‌جا که قیمت یک تن از این زباله‌ها حدود ۵۰۰ دلار در بازار سیاه برآورد شده است، بدین ترتیب بر اساس گزارش پلیس بین‌الملل، بازار تجارت غیرقانونی این زباله‌ها بیش از ۱۲٫۵ تا ۱۸٫۸ میلیارد دلار است.
زباله‌های الکترونیکی در آفریقا: فاجعه و یا فرصت؟
مشکل WEEE امروزه جهانی شده است. حتی اگر همه روش‌های مدیریتی در ارتباط با این زباله‌ها در همه قاره‌ها یکسان نباشد، مسئله جهانی شدن زباله مورد بحث است و به نظر می‌رسد با ایجاد نابرابری بین قاره‌ها و خصوصاً کشورهای جهان‌سوم، بیش از دیگران رنج می‌برند. آیا واقعاً کشورهای جهان‌سوم زباله‌دانی کشورهای غربی هستند؟ زباله‌های الکتریکی در این کشورها تولید نمی‌شوند. به عقیده عده‌ای، آیا فرصتی برای برخی از کشورهای آفریقایی در این ارتباط وجود دارد؟ فاجعه یا فرصت، این مبحث در مورد زباله‌های الکتریکی در آفریقا هنوز به نتیجه قطعی نرسیده است.
آفریقا به‌طور منظم مانند یک محل تخلیه برای تولیدات الکترونیکی غربی تبدیل شده است که به پایان دوره کارکرد خود رسیده‌اند. کامپیوتر، تلویزیون، تلفن‌های همراه، یخچال و فریزر، ماشین لباسشویی و غیره هر ساله به مقدار زیاد به طور غیرقانونی به آفریقا حمل می شوند.
در حال حاضر مشکل دفن غیراصولی زباله‌های الکترونیکی شناخته شده، ولی هرگز چاره‌ای برای توقف آن اندیشیده نشده است. یک مطالعه که به راهبری سازمان ملل متحد به تازگی منتشر شده است پیش‌بینی کرد که زباله‌های الکترونیکی جهان تا سال ۲۰۱۷ به سه برابر میزان موجود خواهند رسید، با میزان تولید حدود ۶۵٫۴ میلیون تن در هر سال. در این میان کشورهای آفریقایی نیز تحت تأثیر قرار خواهد گرفت.
هر ساله پس از کریسمس، حجم زیادی از زباله‌های الکترونیکی برای بازیافت غیراصولی و غیررسمی به کشور غنا می‌رسد. سیم‌های برق سوزانده می‌شوند، مواد آلاینده روی خاک نشت می‌کند و به سفره‌های آب زیرزمینی می‌رسد. در محل‌های تخلیه این زباله‌ها میزان سرب، آرسنیک، کادمیوم خیلی بالاست.
به گفته سمپسون آتیمو، متخصص زباله‌های الکترونیکی در غنا، منطقه آگبولبلوشیدر در حومه آکرا پایتخت این کشور که از بزرگ‌ترین مراکز دفن زباله‌های الکترونیکی جهانی است، با یک فاجعه واقعی در ارتباط با سلامتی انسان‌ها روبرواست. کودکان در این مرکز دفن زباله در معرض خطر قرار دارند. بسیاری از آن‌ها مسئول سوزاندن وسایل و تجهیزات الکترونیکی برای بازیابی مس و دیگر مواد اولیه هستند. در کشور غنا پس از ۵ سال جنگ‌های داخلی، تنها یک ممنوعیت برای ورود زباله‌های الکترونیکی مربوط به یخچال، فریزر و کولرگازی دست‌دوم به تازگی به اجرا درآمده است.
با زباله‌های الکترونیکی چه کنیم ؟
زباله‌های الکترونیکی قابل بازیافت هستند. گو این‌که روند بازیافت آن‌ها چندان آسان نیست. بنا به گزارش سازمان ملل تنها یک سوم (حدود ۳۵%) از زباله الکترونیکی اروپا بازیافت می‌شود. سوئد و نروژ دو کشور اروپایی هستند که به هدف ۸۵% بازیافت زباله الکترونیکی براساس دستورالعمل اتحادیه اروپا نزدیک شده‌اند. در مقابل کشورهای رومانی، اسپانیا و قبرس تنها ۲۰% از این زباله‌ها را بازیافت می‌کنند. براساس دستورالعمل اتحادیه اروپا در سال ۲۰۱۲، کلیه کشورهای عضو این اتحادیه، می‌بایست نسبت به بازیافت ۸۵% از کلیه زباله‌های الکترونیکی خود از سال ۲۰۱۹ به بعد اقدام نمایند. این مصوبه در راستای عدم انتشار فلزات سنگین مانند سرب ، جیوه و کروم در طبیعت تصویب شده است.
یکی از راه‌های کاهش میزان تولید WEEE، تعمیر و استفاده دوباره از آن‌ها است. این راهکاری است که هنوز هم در بسیاری از کشورهای جهان‌سوم و توسعه‌نیافته ناخواسته و به‌دلیل عدم وجود سرمایه و درآمد بالای خانوارها جهت خرید تجهیزات و وسایل الکترونیکی جدید مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در ایران آمار دقیقی از میزان تولید زباله‌های الکترونیکی وجود ندارد. در کشور ما افرادی در سطح شهرها وسایل دست‌دوم و از کار افتاده را می‌خرند و یا از سطح شهر جمع‌آوری می‌کنند. در بسیاری از موارد این قطعات به طور کاملاً غیراصولی بازیافت می‌شوند. خریداران قطعات قدیمی کامپیوترها، مقاومت‌های درون قطعات را برای استفاده در تعمیر رایانه‌های معیوب به‌کار می‌گیرند و مس و طلای موجود در سیم ها و قطعات کامپیوتری را جدا نموده و به فروش می‌رسانند. باقر بحری، رئیس کمیسیون سخت‌افزار نظام صنفی رایانه‌ای درخصوص اقدامات کشور در حوزه زباله‌های الکترونیکی می‌گوید: در ایران بیش از چهار میلیون رایانه از رده خارج شده وجود دارد و این در حالی است که هنوز نه سازمان بازیافت و نه سازمان حفاظت محیط‌زیست هیچ برنامه‌ای برای جمع‌آوری و بازیافت زباله‌های الکترونیکی ندارند.
بحث این نوع زباله در کشورمان جدی گرفته نشده است. زمانی این مشکل تبدیل به بحران دیگری در کشور خواهد شد که مردم به بیرون گذاشتن زباله‌های الکتریکی و الکترونیکی خود عادت کنند. در حال حاضر در خانه همه ما تعدادی گوشی همراه قدیمی از کارافتاده، مانیتورهای قدیمی کامپیوتر، وسایل الکتریکی آشپزخانه‌ای و… وجود دارد که در انباری‌ها جا خوش کرده‌اند. زمانی که دور ریختن این وسایل تبدیل به یک عادت و رفتار شود، با زباله‌های الکتریکی و الکترونیکی مواجه خواهیم بود که در کوچه و خیابان کنار زباله‌های خانگی قرار می‌گیرند. از آن‌جا که دغدغه سازمان محیط‌زیست و بازیافت کشور این نوع از زباله نیست، مکان مشخصی هم برای بازیافت اصولی آن‌ها نخواهیم داشت. پس این زباله‌ها در کشور یا به مراکز دفن زباله فرستاده خواهند شد که با میزان مواد و عناصر آلاینده موجود در آن‌ها، تبدیل به منبع آلاینده دیگری برای آب‌های زیرزمینی و خاک خواهند شد و یا توسط دوره‌گردها و زباله جمع‌کن‌ها به مراکز غیراصولی بازیافت این زباله‌ها منتقل شده و با همان روشی که در حال حاضر در آفریقا شکل گرفته است، بازیافت خواهند شد. نتیجه این روش نیز مشخص است.
گردآوری و ترجمه: شهره صدری
منابع :
۱- http://www.lemonde.fr/planete/article/2013/12/27/les-dechets-electroniques-intoxiquent-le-ghana_4340635_3244.html
۲- http://www.planetoscope.com/dechets/1881-dechets-electroniques-deee-produits-dans-le-monde.html
۳- http://www.liberation.fr/terre/2015/04/19/le-monde-croule-sous-les-e-dechets_1252056
۴- http://fr.sputniknews.com/societe/20150517/1016084220.html
۵- http://www.sciencesetavenir.fr/nature-environnement/20140313.OBS9685/que-faire-de-ses-dechets-electroniques.html
۶- http://vista.ir/article/333168