گاوبانگی پارک ملی گلستان
فرشاد اسکندری/ هرساله از اواسط شهریور تا اواسط مهرماه فصل جفت‌یابی مرال (زیرگونه‌ای از گوزن قرمز) یا فصل گاوبانگی است. مرال یکی از گونه‌های شاخص و حمایت‌شده در ایران است که زیستگاه اصلی آن جنگل‌های هیرکانی شمال کشور از ارسباران در غرب تا پارک ملی گلستان در شرقی‌ترین بخش این جنگل‌ها پراکنش دارد. هرچند به‌سبب تخریب زیستگاه و شکار غیرمجاز در سال‌های اخیر جمعیت این گونه بهشدت کاهش یافته است به‌طوری‌که در بخش‌هایی از جنگل‌های هیرکانی دیگر اثری از آن یافت نمی‌شود.
این گوزن‌ها بهشدت مخفی‌کار هستند و معمولاً در تمامی طول سال در قسمت‌های انبوه جنگل زندگی می‌کنند. درنتیجه شکار آن‌ها کار دشواری است، اما در فصل جفت‌گیری بسیار آسیب‌پذیر هستند. مرال‌ها در فصل جفت‌گیری بانگ‌هایی سر می‌دهند که برای تعیین قلمرو و جفت‌یابی است. با این کار هم قدرت خود را به رقیبان نشان می‌دهند هم ماده‌ها را جذب خود می‌کنند. ازآن‌جا‌که به گویش محلی به مرال‌ها گاو کوهی نیز می‌گویند، این صداها به گاوبانگی معروف شده است و فصل جفت‌گیری مرال‌ها را فصل گاوبانگی می‌نامند.
یکی از دلایل راحتی شکار مرال‌ها در این فصل همین نعره‌هاست. مرال‌ها که در اکثر فصول سال مخفی‌کار هستند، در این بازه با سر دادن صدا و هم‌چنین خارج شدن از مناطق انبوه جنگلی به‌راحتی دیده می‌شوند و می‌توان آن‌ها را شکار کرد. در گذشته روش دیگری برای شکار مرال در فصل گاوبانگی به‌کار می‌رفت که شکارچیان با تقلید صدا، مرال‌های نر را به تصور حضور رقیب در قلمرو خود فرا می‌خواندند و هنگامی که نزدیک می‌شدند آن‌ها را شکار می‌کردند.
این صداها که به «گوکَل» معروف است معمولاً با شاخ کَل تولید می‌شود. با توجه به توضیحات ذکرشده، حفاظت از مرال‌ها در فصل گاوبانگی بسیار ضروری‌تر است. معمولاً در مناطقی که این گونه حضور دارد در فصل مستی اقدامات حفاظتی بیشتری از سوی محیط‌بانان انجام می‌گیرد. نقاط حساس شناسایی‌شده و پایگاه‌هایی در آن نقاط که می‌تواند چادر یا کومه باشد برپا می‌شود و نیروها در این نقاط به محافظت از مرال‌ها می‌پردازند.
پارک ملی گلستان یکی از مناطق میزبان گوزن‌های قرمز در کشور ایران است. از گذشته به‌سبب حضور مرال‌ها در این پارک در فصل گاوبانگی، چادرهای گاوبانگی برپا می‌شد و محیط‌بانان و افراد علاقه‌مند به حفاظت از آن‌ها در بازۀ زمانی گاوبانگی می‌پرداختند. وسعت زیاد مناطق جنگلی در پارک ملی گلستان و هم‌چنین کمبود نیرو به‌دلیل این‌که محیط‌بانان مجبور به حفاظت از سایر زیستگاه‌ها و گونه‌های پارک هستند، همواره باعث می‌شد شکار مرال در این منطقه انجام گیرد.
از سال ۹۷ پیرو سیاست‌های سازمان حفاظت محیطزیست و به‌منظور استفاده از پتانسیل‌های مردمی در امر حفاظت از زیستگاه‌ها و گونه‌های حیات‌وحش، تصمیم بر آن شد که در فصل گاوبانگی از ظرفیت افراد علاقه‌مند، سمن‌ها، دانشجویان، بازنشستگان محیطزیست و سایر افراد بیشتر استفاده شود. ازاین‌رو برنامه‌ریزی برای حضور این افراد انجام گرفت و زمینه‌ساز حفاظت مشارکتی در فصل گاوبانگی در پارک ملی گلستان شد.
در سال‌های اول برنامه‌ریزی و الگوی مشخصی برای حضور داوطلبان به‌صورت سیستماتیک وجود نداشت و تنها داوطلبانی که از این برنامه مطلع بودند اعلام آمادگی می‌کردند و پس از هماهنگی‌های لازم در منطقه حاضر می‌شدند. داوطلبان براساس ضوابط مشخص بین نقاطی که نیاز به حضور نیرو بود تقسیم می‌شدند و با توجه به توانایی خود چند روزی در حفاظت از مرال در منطقه به محیط‌بانان و پرسنل پارک کمک می‌کردند. در سال‌های بعد با توجه به افزایش درخواست‌ها برای شرکت در این طرح و هم‌چنین مشخص شدن ایرادها و کمبودهای موجود، تصمیم بر این شد که قوانین و ضوابطی برای حضور علاقه‌مندان تعیین شود تا این برنامه، خود منجر به آسیب دیدن حیات‌وحش و به‌خصوص مرال‌ها در این بازه حساس نشود.
بنابراین دستورالعملی تنظیم شد که در آن این قوانین به‌صورت کامل توضیح داده شد و اجرای آن هم الزامی بود. از دیگر مواردی که به‌سبب تجربه در سال‌های قبل اجرای آن ضروری بود حضور داوطلبان در بازه‌های زمانی مشخص بود. با توجه به حساسیت‌های منطقه در این فصل به این نتیجه رسیدیم که تا حد ممکن رفت‌وآمدهای غیرضروری باید کاهش پیدا کند که امنیت منطقه به‌دلیل حضور افراد بر هم نخورد. بنابراین بازه‌های زمانی مشخصی را برای ورود و خروج افراد در نظر گرفتیم تا ازاین‌طریق این ترددها به حداقل کاهش پیدا کند.
ازسویی در چند سال آخر با توجه به درخواست‌های زیاد افراد سایتی طراحی شد و ثبت‌نام‌ها در بازه‌های زمانی مشخص انجام می‌گرفت که بدین‌ترتیب اجرای این برنامه نظم بهتری پیدا کرد. یکی از ضعف‌های ما در سال‌های اول این بود که فقط از داوطلبان در نقاط مشخص‌شده استفاده می‌کردیم و برخی از مناطق با این مدل تحت پوشش و حفاظت کافی قرار نمی‌گرفت. درنتیجه از سال‌های بعد، از ظرفیت جوامع محلی و همیارهای منطقه بیشتر استفاده کردیم که آن‌ها با توجه به اشراف به منطقه و توانایی جسمی بالاتر برای پیمایش در مسیرهای سخت‌تر، در مناطق دیگری به‌صورت سیار به گشت و کنترل می‌پرداختند.
درنهایت الگوی اجرای این برنامه در شهریور ۱۴۰۲ به‌این‌ترتیب انجام شد که پس از ثبت‌نام افراد در سایت و انتخاب بازۀ حضور، تیم اجرایی با آن‌ها تماس می‌گرفت و سؤالاتی برای گزینش از آن‌ها پرسیده می‌شد. این سؤالات شامل تجربه‌های قبلی در این مدل برنامه‌ها و هم‌چنین توانایی جسمی افراد بود که باعث می‌شد بتوانیم هر فرد را در نقطۀ مناسبی برای کمک به حفاظت اعزام کنیم. سپس ثبت‌نام آن‌ها قطعی می‌شد و داوطلبان در روز ثبت‌نامی خود به منطقه می‌آمدند و توسط داوطلبان دیگری که وسیلۀ نقلیه داشتند یا پرسنل ادارۀ پارک ملی به نقاط مورد نظر اعزام می‌شدند.
نقاط گاوبانگی در پارک ملی گلستان از لحاظ موقعیت مکانی و امکانات متفاوت است. دسترسی به برخی از نقاط به‌صورت پیاده، برخی دیگر با اتومبیل و برخی نقاط با اسب بود. هم‌چنین مکان استقرار هم عبارت از چادر، اتاقک‌های دیده‌بانی یا کَپَرهای آماده‌شده بود. برای هر نقطه در هر بازه زمانی ظرفیت حضور افراد در نظر گرفته می‌شد تا شلوغی یک نقطه باعث بی‌نظمی و اختلال در امنیت منطقه نشود. داوطلبان حداقل سه شب باید در آن نقطه می‌ماندند.
داوطلبان در روزهای حضور در منطقه وظیفه داشتند علاوه بر پایش و گشت‌زنی در حوزه‌های خود، فرم‌هایی را که به‌منظور ثبت صداهای مرال در اختیارشان قرار می‌گرفت تکمیل کنند. این فرم‌ها نوعی روش سرشماری گوزن‌ها براساس صداهای ثبت‌شدۀ آن‌ها در فصل گاوبانگی است. داوطلبان در هر قسمت از پارک، تعداد نقاط صدای مرال را در این فرم‌ها ثبت می‌کنند و سپس در انتهای فصل این اطلاعات از سوی کارشناسان ادارۀ پارک ملی گلستان بررسی و جمعیت مرال‌ها به این روش تخمین زده می‌شود. افزون‌براین، در این فرم‌ها اطلاعات دیگری از جمله مشاهدات آن‌ها از حیات‌وحش هم ثبت می‌شد.
گاوبانگی یک نمونه از حفاظت مشارکتی برای حفظ یک گونه است که امروزه علاوه بر پارک ملی گلستان در چند نقطۀ دیگر نیز به‌همین صورت اجرا می‌شود. استفاده از پتانسیل‌های مردمی و علاقه‌مندان همواره می‌تواند راهکار مناسبی برای حفظ طبیعت و تنوع زیستی این سرزمین باشد. در شهریور سال گذشته و در مدت‌زمان اجرای این برنامه که حدود ۴۵ روز طول کشید حدود ۵۰۰ نفر از علاقه‌مندان از سراسر کشور به پارک ملی گلستان آمدند و در این راه همیار پرسنل منطقه بودند. این پتانسیل مردمی امیدواری را برای حفظ این سرزمین بیشتر و بیشتر می‌کند و ادامه این راه روشن‌تر از قبل نشان می‌دهد.
نمودار جمعیت مرال‌ها در سال‌های مختلف(سمت چپ) و تعداد داوطلبین مشارکت در حفاظت در فصل گاوبانگی (براساس اطلاعات دریافتی از ادارۀ حفاظت محیطزیست پارک ملی گلستان)
امیدواریم سازمان حفاظت محیطزیست که متولی اصلی این بخش است از این پتانسیلی که در بخش خصوصی برای کمک به حفاظت از محیطزیست و تنوع زیستی سرزمین ما وجود دارد به‌صورت مدیریت‌شده و علمی بهره جوید تا با قرار گرفتن در کنار هم بتوانیم از طبیعت گران‌بهای سرزمین‌مان حفاظت و حراست کنیم.
فصلنامۀ صنوبر، سال هشتم، شمارۀ ۲۴ و ۲۵، ص ۸۴ تا ۸۸