پرنده‌نگری در گورستان‌های کهن

رامین محمدی زره‌ناسی/ شاید کمی عجیب به نظر برسد که چگونه یک گورستان سنتی و قدیمی می‌تواند محل مناسبی جهت پرنده‌نگری هم باشد. این موضوع هنگامی برای من جذاب شد که به‌صورت کاملاً اتفاقی در سفر تخصصی پرنده‌نگری^۱ (فروردین ۱۳۹۶) با هدف آشنایی با گونه‌های منطقۀ مریوان شرکت جستم. در آن زمان من شناخت کاملی از منطقه نداشتم و نمی‌دانستم مناطقی که قرار است پرنده‌نگری در آن داشته باشیم در گورستان‌های قدیمی روستاها یا همان آرامستان‌ها واقع شده است. وقتی موضوع را درک کردم، شگفتی مرا فرا گرفت، تنوع‌زیستی مناطق مورد مشاهده به خوبی نشان از وجود گونه‌های جالب گیاهی و جانوری بود. خواندن ماجرا به شما نیز این شگفتی را ثابت خواهد کرد.

چرا گورستان‌های قدیمی در کردستان برای پرندگان جالب است؟

پرسش کاملاً درستی است، چرا گورستان‌های قدیمی باید برای پرندگان جالب باشد؟ برای پاسخ به این پرسش دشوار باید به دو واژه به صورت ریشه‌دار نظر افکند و پیرامون آن کمی پژوهش نمود. نخست باید دربارۀ شیوه‌های تدفین در ایران باستان کمی کندوکاو کنیم، سپس فرهنگ تدفین و خاک‌سپاری در میان کردهای سنی را بررسی نموده و در گام پایانی به رویکرد حفظ میراث طبیعی و شاخصه‌های آن یعنی پرندگان و درختان را از زاویۀ دیگری ببینیم.

شیوه‌های تدفین یا خاک‌سپاری در کردستان

با توجه به این‌که اقلیم کردستان بخشی از جغرافیای بزرگ تاریخی ایران است رویکردهای فرهنگی آن را باید در دوران ایران باستان جست‌وجو کنیم. بسیاری از رسوم کردها باقی‌مانده از دوران کهن است. در منطقۀ کردستان آثار بسیاری از دوران پیش از آریایی‌ها تا دوران اسلامی داریم که هر کدام شیوه‌های تدفین خاص خود را داشته‌اند، از گوردَخمه و تابوت‌های سفالی گرفته تا قبرهای بسیار سادۀ اسلامی که بیشتر اهل سنت از آن‌ها استفاده می‌کنند در این اقلیم وجود دارد. گزارش‌های باستان‌شناسی و پژوهش‌های میدانی نشان می‌دهد پیش از اسلام در بسیاری از شهرها و روستاهای حوزۀ کردستان (ایران و عراق) آثار و نشانه‌های یافت‌شده، نشانگر وجود فرهنگ و سنت ادیان کهن و متفاوت در آن مناطق می‌باشد.^۲

احترام به گورستان و رابطۀ آن با مشاهدۀ پرندگان

ادیان باستانی پیش از زرتشت به معابد و گورستان‌ها با دیدۀ احترام نگاه می‌کردند و برای همین به این اماکن جنبۀ تقدس و بزرگی می‌دادند. از این رو برخی از آثار به جا مانده از آن دوران را می‌توان در گورستان‌ها یافت. در ادامه باید گفت در دوران باستان و بعد از آن نیز در دورۀ اسلامی نگهداری از گورستان بسیار واجب بوده و منطقۀ مورد استفاده برای خاک‌سپاری یا آسمان‌سپاری در میان اقوام ایرانی و علی‌الخصوص کردها مهم جلوه می‌کرده است. هم‌چنین در منابع می‌خوانیم در مذهب زرتشت دست نزدن به مردگان به دلیل ناپاکی جسد عاملی بوده تا خود منطقۀ مورد استفاده برای مراسم نظیر، یعنی گوردخمه‌ها (برج‌خاموشان) از ازدحام جمعیت و رفت و آمد بیهوده دور باشند. افراد خاصی فقط اجازه داشته‌اند تا به جسد دست بزنند و یا به گوردخمه وارد شوند. این موضوع باعث جذب پرندگان شکاری و لاشه‌خوار هم‌چون کورکورها، انواع عقاب، کرکس‌ها (دال) و حتی پرنده‌ای به نام هُما برای خوردن گوشت و استخوان مردگان بوده است. این پرندگان خاص فقط در صورتی به یک منطقه وارد می‌شوند که مورد تازش قرار نگیرند پس می‌توانیم این برداشت را هم داشته باشیم که گذشتگان ما در این خصوص رفتاری خاص با این پرندگان داشته‌اند، زیرا خویش‌کاری آن‌ها (پرندگان) یاری به روان درگذشته برای آزادی از جسم خاکی و بردن آن به آسمان‌ها بود.

در منطقۀ مورد نظر یعنی کردستان ایران و منطقۀ مریوان بیشتر قبور به‌صورتی بسیار ساده ساخته شده‌اند و پیرایه ندارند، اما نکتۀ جالب، احترامی است که مردم محلی به پیرامون گورستان می‌گذارند. این احترام و حفاظت به‌گونه‌ای است که درختان کهنسال و بوته‌زارها بدون کوچک‌ترین دست‌خوردگی از زمان‌های گذشته باقی مانده و همین مهم باعث شده تا یکی از عوامل مهم جذب پرندگان به آن مناطق رفتار و احترام مردم به این محل‌ها باشد. به‌طور مثال لک‌لک‌های سفید در منطقه‌ای آن‌چنان نزدیک به انسان‌ها تشکیل لانه داده‌اند که بی‌گمان اگر فرهنگ احترام به منطقۀ زیست آن‌ها نبود تاکنون همۀ آن‌ها توسط شکارچیان غیرقانونی از بین رفته بودند و یا هُما را می‌توان در منطقۀ پیرشالیار در بیشتر زمان‌ها دید و عکس گرفت که بسیار برای پرنده‌نگران هیجان‌انگیز است. شاید بهتر است برای درک بهتر موضوع مشاهدات میدانی خود را نیز در ادامه برای شما بازگو کنم.

پرنده‌نگری در منطقۀ عمومی مریوان

در سفر اردیبهشت ماه ۱۳۹۶ باشگاه پرنده‌نگری ایرانیان موفق شد در حدود ۱۱۴ گونۀ پرنده در مناطق مختلف رکورد نماید. در میان این گونه‌ها نمونه‌هایی همچون هُما، قمری معمولی، دارکوب خالدار کوچک و برخی دیگر از گونه‌ها نظیر سایت لک‌لک‌ها همه در میان گورستان‌های روستایی و کهنسال قرار داشت و کهن بودن این زیستگاه را می‌توان از روی قدمت درختان منطقه به‌راحتی مورد آزمون قرار داد. هر چند همۀ مسافران منطقه مریوان دریاچه و پرندگانش را به‌خوبی می‌شناسند اما شاید با کمی زیرکی پی به این مهم برده شود که گورستان‌ها داستان ویژۀ خود را دارند. هنگامی که در میان درختان بلوط سنگ‌های عجیب و کهنسال را مشاهده کردم از جناب آقای محمد سفرنگ^۳ سؤال کردم که «آیا این سنگ‌های ساده قبر هستند؟» و ایشان تأیید کردند. از آن پس در همه‌جا این سنگ‌ها نظر مرا جلب نمود. نمونۀ دیگر در روستای پیله یک گورستان کهنسال بود که می‌توانستیم گونه‌های مختلفی نظیر جغد جنگلی و کوکو را مشاهده کنیم. در روستاهای دیگر هم وضعیت همان بود، جالب آن‌که در منطقه اورامانات و پیرشالیار می‌توانستیم هما را ببینیم. پرنده‌ای که بیشتر ایام در آن مکان حضور دارد، شاید هم هنوز امید دارد تا جنازه‌ای پیدا کند و استخوان آن را ببلعد. البته من به یقین نمی‌دانم ولی گمان می‌کنم چنین باشد. در سایت لک‌لک‌ها هم بقایای گورستانی قدیمی به سبک اسلامی مشهود بود و لاک‌پشت مهمیزدار هم در این مناطق به دفعات دیده می‌شد.

تیم پرنده‌نگری باشگاه در سال ۱۳۹۶ دو بار از این مناطق بازدید به عمل آورد (بهار و پاییز) و در هر بار بیش از ۱۰۰ گونه پرنده ثبت شد. البته وجود تالاب (دریاچه) زریبار را نباید در این مشاهدات نادیده انگاشت، با این همه موضوع گورستان‌ها و فرهنگ احترام و حفاظت از درختان و موجودات آن‌ها موجب شده تا یک سایت جالب و دائم برای پرنده‌نگری در آن دیار ایجاد شود.

نتیجه‌گیری و پیشنهاد

در نتیجه نگارنده یقین دارد مردم فهیم و دلسوز کردستان برای بقاء موجودات زنده و تنوع‌زیستی اقلیم خودشان احترام خاصی قائلند. شاهد این ادعا انجمن سبز چیا می‌باشد که همیشه چون دیده‌بانی شجاع در این راه انجام وظیفه می‌کند. ولی نکتۀ جالب توجه برای نگارنده گورستان‌های کهن و دیدن پرندگان است. اگر بتوان بین فرهنگ احترام به موجودات زنده و آرامش یافتن روان درگذشتگان ارتباطی ایجاد نمود چرا نشود برای زندگان این کار را انجام داد. در نگاه دیگر چرا نباید گورستان‌های کهن سرتاسر ایران را بررسی نمود و در این‌خصوص پژوهشی هیجان‌انگیز انجام داد. در آخر پیشنهاد این است، اگر در ایام نوروز به مناطق روستایی می‌روید به گورستان‌های کهن هم سری بزنید نه برای دیدن مردگان بلکه برای پرندگان زنده و آزاد، ماجراجویی کنید.

پانوشت‌ها:

1. همراه با تیم تخصصی باشگاه پرنده‌نگری ایرانیان.
2. ایزدیان، اهل حق، حروفیه، مسیحی (نسطوری)، آشوریان و در نهایت فرقه‌های ارتدکس، شیعه و سنی و … .
3. محمد سفرنگ از پویش‌گران محیط‌زیست منطقۀ مریوان.

منابع:

آیین‌های تدفین اقوام باستان- پدیدآورنده(ها): رضایی، مهدی – کتابداری، آرشیو و نسخه‌پژوهی :: کتاب ماه هنر :: فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۲ – شماره ۵۵ و ۵۶ از ۱۲۰ تا ۱۳۴.

بررسی شیوه‌های تدفین دورۀ اشکانی در گورستان ولیران دماوند – پدیدآورنده(ها) : نعمتی، محمدرضا؛ صدرایی، علی. مطالعات باستان‌شناسی :: پاییزو زمستان ۱۳۹۱ ، دورۀ چهارم – شمارۀ ۲.

شایستگی زیارت اهل قبور، عقیدۀ مشترک عارفان و صوفیان تشیع و تسنن – پدیدآورنده(ها): صداقت، مجتبی – ادیان، مذاهب و عرفان :: هفت آسمان :: تابستان ۱۳۹۱ ، سال چهاردهم، شماره ۵۴ از ۹۳ تا ۱۱۲.

فرهنگ و هویت ایرانیان کرد – پدیدآورنده(ها): ظهیری‌نژاد، مهناز – علوم سیاسی :: مطالعات ملی :: پاییز ۱۳۷۹ – شماره ۵ از ۲۵۷ تا ۲۸۶.

مرگ و مراسم تدفین در دین مزدایی – پدیدآورده(ها): مهدی‌زاده، علی – میان‌رشته‌ای :: دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران :: بهار و تابستان ۱۳۷۹ – شمارۀ ۱۵۳ و ۱۵۴ (علمی-پژوهشی) از ۳۵۳ تا ۳۷۰.

معماری مرگ؛ معماری یادمان‌ها؛ نقدی بر کتاب مقبره‌سازی؛ هنر فراموش‌شده – پدیدآورنده(ها): منصوری، کاوه – هنر و معماری ::نقد کتاب هنر :: بهار ۱۳۹۴ – شماره ۵ از ۱۰۹ تا ۱۱۸.

نگرشی بر آیین گورخمره‌ای دوران اشکانی در حاشیۀ غربی زاگرس – مرکزی (مریوان) – پدیدآورده(ها): محمدی‌فر، یعقوب؛صراف، محمدرحیم. ادبیات و زبان‌ها :: مطالعات ایرانی :: پاییز ۱۳۸۳ – شماره ۶ از ۱۷۱ تا ۱۹۱.

گزارش‌های میدانی:

مشاهدات میدانی شخصی نگارنده در بهار ۱۳۹۶.

گزارش باشگاه پرنده‌نگری ایرانیان: http://www.iranianbirdingclub.com/list.asp?refer=3034

 

فصلنامۀ صنوبر، سال دوم، شمارۀ چهارم، ص ۴۴ تا ۴۹.