روز جهانی بدون کیسه پلاستیکی
سوسن حائری یزدی/ روز دوازدهم تیر برابر با سوم جولای به‌عنوان روز جهانی بدون کیسۀ پلاستیکی نامیده می‌شود. این رویداد به افزایش آگاهی مردم در سراسر جهان دربارۀ مشکلات محیط‌زیستی ناشی از استفاده بیش از حد کیسه‌های پلاستیکی می‌پردازد و آن‌ها را به کاهش مصرف این محصول تشویق می‌کند.
یکی از اعضای گروه پسماند صفر اروپا[۱] این کمپین را در سال ۲۰۰۸ آغاز کرد و در سال اول این کمپین فقط در کاتالونیا انجام شد. در سال ۲۰۰۹، اعضای گروه، روز بین‌المللی بدون کیسه‌های پلاستیکی را در سراسر اتحادیۀ اروپا راه اندازی کردند. در طول سال‌ها، ابتکار آن‌ها چندین کشور را تشویق کرده است که استفاده از کیسه‌های پلاستیکی را در سراسر جهان کاهش دهند.
حقیقت این است که تجزیۀ یک کیسه پلاستیکی در طبیعت بسیار طولانی است. این کیسه‌ها برای یک بار استفاده برای حمل وسایل از فروشگاه، وسایل نقلیه و در نهایت به منازل در نظر گرفته شده‌اند. و اغلب این کیسه‌ها اگر ضخامت کافی داشته باشند، برای ذخیره‌سازی پسماندهای خانگی استفادۀ مجدد می‌شوند و اگر بسیار نازک باشند در همان مرحلۀ نخستِ استفاده دورریز می‌شوند. همچنین عملاً تنها ۱۰ درصد آن‌ها در جهان بازیافت می‌شود.
کیسه‌های خرید پلاستیکی اغلب از پلی‌اتیلن ساخته می‌شوند. پلی‌اتیلن پلیمری است که از زنجیره‌های بلند مونومر اتیلن تشکیل شده است. و اتیلن از گاز طبیعی و نفت به دست می‌آید. پلی‌اتیلن معمولاً پایدار و در برابر تخریب مقاوم است. اگرچه فیلم پلی‌اتیلن به‌طور طبیعی تکه‌تکه و تجزیه می‌شود، اما انجام این کار می تواند چندین دهه طول بکشد. در این بین کیسه های پلاستیکی خرید می توانند مشکلات محیط زیستی متعددی ایجاد کنند. اگر کیسه‌های پلاستیکی پر از زباله باشند، نه تنها ظاهری نازیبا دارند بلکه برای حیات‌وحش خطرناک هستند و حتی اگر در محل دفن بهداشتی دفع شوند، اکثر آن‌ها به راحتی تجزیه نمی‌شوند.
علاوه بر این، گازهای مضر زیادی در طول تولید پلی‌اتیلن منتشر می‌شود که مشکلات جدی برای کارگران و همچنین محیط‌زیست ایجاد می‌کند. بنابراین بدون اتلاف وقت مردم باید به کیسه‌های پلی اتیلن نه بگویند.
پنج حقیقت در مورد کیسه‌های پلاستیکی وجود دارد:
- بین ۱۰۰ تا ۵۰۰ سال طول می‌کشد تا کیسه‌های پلاستیکی متلاشی شوند. یعنی زمانی بین ۴ تا ۲۰ نسل انسان.
- سالانه ۵ تریلیون کیسه پلاستیکی تولید می‌شود.
- هر فرد در جهان به‌طور متوسط در هر ۲۵ دقیقه از یک کیسه پلاستیکی استفاده می‌کند.
- در هر دقیقه در سراسر جهان، ۱ میلیون کیسه پلاستیکی مصرف می‌شود.
- کیسه‌های پلاستیکی سالانه حدود ۱۰۰۰۰۰ حیوان دریایی را می‌کشند.
۸۰ درصد زباله‌های دریایی پلاستیکی است و محیط‌زیست را آلوده کرده و به موجودات زنده آسیب می‌رساند. این زباله‌ها در دریا وارد زنجیرۀ غذایی می‌شوند.
امروزه یکی از دغدغه‌های بسیاری از مردم و دوست‌داران محیط‌زیست مصرف بی‌رویۀ کیسه‌های پلاستیکی برای خرید روزمره است و این دغدغه در کشورهای در حال توسعه مشکل بزرگ‌تری نسبت به کشورهای توسعه‌یافته محسوب می‌شود. زیرا کشورهای توسعه‌یافته زیرساخت‌های مناسب‌تری برای جمع‌آوری زباله و بازیافت دارند همچنین مردم تشویق می‌شوند در صورت امکان از کیسه‌های خرید قابل استفادۀ مجدد استفاده کنند.
این کمپین محیط‌زیستی منجر به پذیرش و سطح آگاهی خانوارها می‌شود و در پی آن سبکی از زندگی را توسعه می‌دهد که از محیط‌زیست به شکل مطلوب‌تری محافظت می‌کنند.
پی بردن به میزان آگاهی مصرف‌کنندگان دربارۀ پسماند و پلاستیک، اولین عامل برای سیاستگذاری در زمینۀ مدیریت مصرف کیسه‌های پلاستیکی است. به‌نظر می‌رسد که میزان آگاهی مصرف‌کنندگان در کل جهان در حال تغییر است. خرده‌فروشان در سراسر آمریکا گزارش می‌دهند که تقاضای مصرف‌کنندگان برای کیسه‌های قابل استفادۀ مجدد در حال افزایش است.
تلاش برای کاهش مصرف این کیسه‌ها در مناطق مختلف جهان انجام شده و همچنان در حال انجام است. پیشبرد این تلاش ربطی به میزان توسعه‌یافتگی کشورها ندارد و در ادامه می‌توانیم تلاش‌های جالب و موفقی را در این زمینه در مناطق مختلف جهان مرور کنیم.
در میان کشورهای آفریقایی، آفریقای جنوبی اولین کشوری بود که با ممنوع کردن کیسه‌های پلاستیکی بسیار نازک و اعمال مالیات بر کیسه‌های پلاستیکی اقدام کرد، پس از آن کنیا و اوگاندا از این روش پیروی کردند. به مرور اریتره، رواندا، سومالی و تانزانیا هم کیسه‌های پلاستیکی بسیار نازک را ممنوع کردند.
شورای حفاظت از محیط‌زیست و میراث ملی استرالیا هدفی را برای حذف تدریجی کیسه‌های یک‌بار مصرف تا پایان سال ۲۰۰۸ تعیین کرد. انجمن خرده‌فروشان استرالیا آئین‌نامه‌ای برای مدیریت کیسه‌های پلاستیکی به تصویب رساند که شامل تعهد سوپرمارکت‌های بزرگ به کاهش ۵۰ درصدی کیسه‌های پلی‌اتیلن طی یک دورۀ دو ساله بود.
چین از سال ۲۰۰۸ استفاده از کیسه‌های پلاستیکی بسیار نازک را که به منبع اصلی زباله تبدیل شده است، به‌طور کامل ممنوع کرد. خرده‌فروشانی که این الزام را نقض می‌کردند به پرداخت تا ۱۰۰۰۰ یوان (۱۴۳۱ دلار) جریمه محکوم می‌شدند.
از زمان شروع کمپین، استفاده از کیسه‌های پلاستیکی یک‌بار مصرف در بریتانیا به شدت کاهش یافته است. در سال ۲۰۱۵، قبل از این‌که این کمپین مورد توجه گسترده قرار گیرد، هر فرد به‌طور متوسط سالانه از ۱۴۰ کیسه پلاستیکی استفاده می‌کرد. در سال ۲۰۲۲، این تعداد به ۱۰ کیف برای هر نفر در سال کاهش یافته است.
در قارۀ آسیا یکی از کشورهای موفق در این زمینه که با برنامه‌ریزی توانست کاهش چشمگیری در میزان مصرف این کیسه‌ها داشته باشد مالزی بوده است. تلاش مالزی برای کاهش استفاده از کیسه‌های پلاستیکی زمانی آغاز شد که ایالت پنانگ در سال ۲۰۰۹ استفاده از کیسه‌های پلاستیکی را در فروشگاه‌ها در روزهای دوشنبه ممنوع کرد.
لازم به ذکر است کشورهایی که قصد دارند برای کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی اقدام نمایند ابتدا باید از میزان آگاهی مصرف‌کنندگان در این زمینه مطلع شوند تا بتوانند برای آموزش برنامه‌ریزی کنند.
به این منظور در سال ۲۰۱۰ در یکی از شهرهای مالزی اقدامی برای سنجش آگاهی مردم منطقه در زمینۀ خطرات مصرف کیسه پلاستیکی از طریق پرسشنامه انجام شد. پرسشنامه حاوی پرسش‌های زیر بین ۱۰۰ نفر از سنین و تحصیلات مختلف توزیع شد و میانگین نتایج در ستون سمت چپ مشاهده می‌شود:
| پرسش | میانگین امتیاز |
| آیا از این کمپین حمایت می‌کنید؟ | ۴.۱۵ |
| آیا هنگام خرید در روز شنبه کیسۀ بازیافت خود را می‌آورید؟ | ۲.۸۹ |
| به نظر شما پرداخت ۲۰ سنت برای کیسۀ پلاستیکی قیمت منصفانه‌ای است؟ | ۲.۹۶ |
| آیا موافقید که سوپرمارکت‌ها/ مراکز خرید به‌جای کیسه‌های پلاستیکی از کیسه‌های کاغذی استفاده کنند؟ | ۴.۰۶ |
مقیاس ۱- کاملاً مخالفم – ۵ کاملاً موافقم
نتایج نشان داد که اکثر پاسخ‌دهندگان بدون توجه به سابقۀ تحصیلی، سن و جنسیت نسبت به کمپین واکنش مثبت نشان می‌دهند. این کمپین به‌طور غیرمستقیم مردم را در مورد عواقب دفع نشدن کیسه‌های پلاستیکی، کاهش استفاده از کیسه‌های پلاستیکی، عواقب بلندمدتی که ممکن است جهان متحمل شود و همچنین محیط خطرناکی که نسل آیندۀ ما به ارث می‌برد، آموزش دهد.
بر اساس مطالعه و تحلیل پرسشنامه‌های فوق، موارد ذیل به سیاست‌گذاران محلی مالزی توصیه شد:
- قیمت هر کیسه پلاستیکی درخواستی در آخر هفته را افزایش دهند.
- تعداد کیسه‌های پلاستیکی مجاز برای هر مشتری را در روزهای هفته محدود کنند. این اقدام به کاهش تعداد کیسه‌های پلاستیکی استفاده‌شده و زباله کمک می‌کند.
- مقرر شد روی کیسه‌های پلاستیکی تصاویری درج شود که آسیب‌های محیط زیستی ناشی از کیسه‌های پلاستیکی را به تصویر بکشد، و منجر به آگاهی بیشتر مصرف‌کنندگان شود.
یک سال پس از این اقدام محلی در سال ۲۰۱۱، مالزی برنامۀ روز بدون کیسه پلاستیکی را برای جلوگیری از استفاده از کیسه‌های پلاستیکی برای حمل اقلام خریداری شده از فروشگاه‌ها معرفی کرد و برنامه‌های فوق را که صرفاً در یک شهر انجام می‌داد به کل کشور توسعه داد.
برخی از فروشگاه‌های مالزی پاکت‌های کاغذی را به مشتریان ارائه می‌دهند. اگرچه این پاکت‌ها نیز در نهایت تبدیل به پسماند می‌شوند و بهترین گزینه نیستند اما اثر منفی آن‌ها بر محیط‌زیست به مراتب کمتر از کیسه‌های پلاستیکی است. همچنین در کشور مالزی برای تشویق مردم به مصرف کمتر این کیسه‌ها برای هرکدام قیمتی حدود ۲۰ سنت در نظر گرفته شده تا مصرف‌کنندگان از تعداد کمتری کیسه استفاده کنند و یا همراه خود کیسه‌ها و کیف‌های شخصی خرید به همراه داشته باشند. استفاده از مالیات محیط‌زیستی یا هزینه برای چنین کالاهایی به عنوان یک عامل بازدارنده برای جلوگیری از رفتارهای منجر به تخریب محیط‌زیست مفید است.
این برنامه ۵۲.۳ درصد در جلوگیری از استفادۀ مصرف‌کنندگان از کیسه‌های پلاستیکی مؤثر بوده است، زیرا این درصد نشان‌دهندۀ کسانی است که به استفاده از کیسه‌های مواد غذایی قابل استفادۀ مجدد یا سایر وسایل حمل اقلام خرید متوسل می‌شوند. برای افزایش سطح اثربخشی و مشارکت مردم در برنامۀ کاهش مصرف کیسه پلاستیکی می‌توان آگاهی از برنامه را برای عموم افزایش داد. یکی از راه‌ها ایجاد فرهنگ آوردن کیف‌های شخصی در هنگام خرید و راحت‌تر کردن این عمل است. آموزش برای آوردن کیسه‌های شخصی را می‌توان با استفاده از پوسترها و بروشورهای داخل فروشگاه آغاز کرد، همچنین می‌توان از رسانه‌های اجتماعی برای اطلاع‌رسانی و آموزش مردم در مورد اهمیت تغییر عادت در استفاده کمتر از کیسه‌های پلاستیکی استفاده کرد. به‌منظور جلوگیری از استفاده از کیسه‌های پلاستیکی در حین خرید، دولت ممکن است نیاز به تجدیدنظر در میزان مالیات از مصرف‌کنندگان داشته باشد. از آن‌جایی که میزان مالیات به نژاد، مکان و گروه سنی بستگی دارد، برخی از این عوامل را می‌توان در تعیین میزان مؤثر مالیات در نظر گرفت. مثلاً برای یک منطقۀ ثروتمندتر می‌توان مالیات بالاتری در نظر گرفت.
کشور آسیایی موفق دیگر در این زمینه اندونزی بوده است. در این کشور تولید زباله تنها در شهر پادانگ اندونزی در سال ۲۰۲۱ برابر ۴۹۵.۵ تن در روز و میزان زبالۀ مدیریت‌نشدۀ ۶۲.۴۲ تن در روز است که ۴۰ درصد آن زباله‌های پلاستیکی است. تلاش‌ها برای کاهش استفاده از کیسه‌های پلاستیکی در اندونزی از سال ۲۰۱۸ آغاز شده است.
به این منظور دولت مرکزی اندونزی برای دریافت کیسۀ پلاستیکی از طرف مردم، پول دریافت می‌کند تا ایشان را به آوردن کیسه‌های شخصی برای خرید تشویق نماید.
امید است با اجرای سیاست‌های مشابه، آموزش مناسب و کافی به مردم بتوان مانند سایر کشورهایی که قبلاً این سیاست را اجرا کرده اند، استفاده از کیسه‌های پلاستیکی را در ایران نیز کاهش داد. برای دستیابی به این هدف از دولت، مردم، رسانه‌ها و فعالان محیط‌زیست انتظار می‌رود هرکدام قدمی برای کاهش استفاده از کیسه‌های پلاستیکی و بازیافت کیسه‌های مصرف‌شده بردارند.
هر کدام از ما می‌توانیم با یکی از روش‌های زیر گام مؤثری برای کاهش مصرف کیسه پلاستیکی برداریم:
- همراه داشتن کیسه‌های خرید قابل استفادۀ مجدد شخصی، مانند کیسه‌های پارچه‌ای و کیف‌هایی که از الیاف طبیعی ساخته شده‌اند.
- امتناع از استفاده از کیسه‌های پلاستیکی و سایر اقلام پلاستیکی یکبارمصرف مانند نی و لیوان‌های یکبارمصرف.
- انتخاب وسایلی که بسته‌بندی پلاستیکی کمتری دارند.
- توضیح این‌که چرا این کار را انجام می‌دهید، به روشی دوستانه، شاید دیگران نیز به این کار تشویق شوند.
- گرفتن سلفی، عکس یا ویدیو از تجربۀ خود و ارسال آن در شبکه‌های اجتماعی.
- تخلیۀ پلاستیک، شیشه و کاغذ مصرف‌شده، مستقیماً به ظرف بازیافت خود، بدون استفاده از کیسه پلاستیکی.
- دفع زباله‌های آلی را در ظروف مربوطۀ خود در کیسه‌های آلی یا زیست تخریب‌پذیر.
منابع:
- Asmuni, S., Hussin, N. B., Khalili, J. M., & Zain, Z. M. (2015). Public participation and effectiveness of the no plastic bag day program in Malaysia. Procedia-Social and Behavioral Sciences, ۱۶۸, ۳۲۸-۳۴۰.
- Kamaruddin, R., & Yusuf, M. M. (2012). Selangor Government’s “No plastic Bag Day” Campaign: motivation and acceptance level. Procedia-Social and Behavioral Sciences, ۴۲, ۲۰۵-۲۱۱.
- Putri, N. W., Rahmah, S. P., Djafri, D., Olivia, I. S., & Putri, U. W. (2021). The effectiveness of the non-free plastic bag policy to reduce plastic waste in the community of Padang. In E3S Web of Conferences (Vol. 331, p. 02022). EDP Sciences.
- https://gojuteinternational.com/blog/news/the-impact-of-the-say-no-to-plastic-campaign/
- [۱] Zero Waste Europe (ZWE)