مهاجرت و مرگ خاموش گونه‌ها
منصوره محمدی/ انسان با دستکاری‌هایش هم باعث مهاجرت‌های اجباری شده و هم جلوی بسیاری از مهاجرت‌های طبیعی را گرفته و با گرمایش جهانی مرگ خاموش بسیاری از گونه‌های گیاهی و جانوری به دلیل مهاجرت اجباری را رقم زده است.
شاید اولین مسئله‌ای که با شنیدن نام مهاجرت به ذهن ما خطور می‌کند، مهاجرت انسان‌ها از شهری به شهر یا استان یا کشوری دیگر باشد. اگرچه تغییرات گستردۀ اقلیمی در سال‌های گذشته تغییرات پیچیده‌ای را در زندگی مردم کشورمان به ویژه استان‌های جنوبی به‌عنوان مبداء مهاجران به واسطۀ قرارگیری در کانون تغییرات اقلیمی و استان‌های شمالی به عنوان مقصد به واسطۀ در امان بودن از موج تغییرات شدید اقلیمی ایجاد کرده است. اما توجه به این نکته ضروری است که تغییرات اقلیمی تنها سبب مهاجرت انسانی نمی‌شود، بلکه بر زندگی گونه‌های گیاهی و جانوری نیز اثرگذار است.
حسین آخانی، گیاه‌شناس و عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، دربارۀ مهاجرت گونه‌های گیاهی و جانوری به واسطۀ تغییرات اقلیمی گفت: مسألۀ مهاجرت گونه‌های زیستی همیشه در طول تاریخ وجود داشته است و اگر مهاجرت نبود، پراکنش گونه‌های گیاهی و جانوری در مناطق مختلف اتفاق نمی‌افتاد، اما در شرایط امروزی کرۀ زمین چند مسأله رخ داده که بحث مهاجرت و کمیت و کیفیت آن را به شدت دستخوش تغییر کرده است.
او با اشاره به نقش انسان در جابه‌جایی گونه‌های گیاهی و جانوری گفت: یک مسأله خود انسان است که با توجه به رفت و آمدها و جابه‌جایی موجودات با خود، باعث مواجهۀ ما با پدیدۀ بسیار خطرناکی به نام گونه‌های مهاجم شود؛ یعنی انسان گونه‌ای را از جایی به جای دیگر می‌برد و این گونه در محل جدید به دلیل نبود دشمن طبیعی، به شدت تکثیر می‌شود و گونه‌های بومی منطقه را نابود می‌کند. این عامل یکی از مشکلات بسیار بزرگ انقراض گونه‌های بومی در نقاط مختلف جهان است.
آخانی به سوی دیگر نقش انسان در مهاجرت هم اشاره کرد و معتقد است می‌تواند باعث مهاجرت نکردن نیز بشود: اما همین رفتارهای انسان در برخی مناطق جلوی مهاجرت‌های طبیعی را هم گرفته است؛ با تکه‌تکه شدن زمین و از دست رفتن پیوستگی اکوسیستم‌ها، همچنین جاده‌سازی‌ها و شهرسازی‌ها عملاً جلوی مهاجرت طبیعی یا دوره‌ای گونه‌های زیستی گرفته شده است. حتی سدها ، جلوی جریان آب رودخانه‌ها را می‌گیرند و طبیعی است جابه‌جایی‌ای که در گذشته رخ می‌داد اکنون رخ نمی‌دهد.
این عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در ادامه به مسألۀ گرمایش زمین که در ابعادی گسترده‌تر در مهاجرت گیاهان و جانوران اثرگذار است، گریزی زد و توضیح داد: «دیگر عاملی که در مهاجرت گونه‌های زیستی از سوی بشر اختلال جدی به بار می‌آورد، مسألۀ افزایش گرمای کرۀ زمین است. گرمای کرۀ زمین باعث شده مناطقی که قبلاً خنک‌تر بوده، اکنون گرم‌تر شود و این مسأله موجب مهاجرت گونه‌های گرمادوست‌تر به این مناطق و مهاجرت گونه‌های سرمادوست‌تر شود یا بر اثر حملۀ گونه‌هایی که از جای دیگر آمده‌اند، محیط‌زیست گونه‌های ساکن با محدودیت مواجه شود.
آخانی به مثالی عینی از این موضوع در مناطق کوهستانی اشاره کرد: در این مناطق با آب شدن یخچال‌ها و بالا رفتن دما، بسیاری از گونه‌های مناطق پایین‌تر خود را به مناطق بالاتر می‌رسانند، اما قلۀ کوه در بی‌نهایت نیست، در نتیجه اگر موجودی خود را با ارتفاع چهارهزار متر در کوه‌های البرز سازش می‌دهد، با تغییر دما دیگر جایی برای رفتن ندارد و عملاً در همان‌جایی که قرار دارد منقرض خواهد شد. به همین دلیل ما با افزایش گرمای کرۀ زمین، اتفاقات ناگواری را برای گونه‌های زیستی رقم می‌زنیم. این گیاه‌شناس سپس به چند نمونه از فعالیت‌های انسانی که باعث مهاجرت اجباری گونه‌های گیاهی و جانوری خاص شده است پرداخت:
مثال دربارۀ جانواران زیاد است؛ مثلاً تخریب زیستگاه‌های جانوری عمدتاً باعث شد گونه‌هایی که در گذشته پراکنش بیشتری داشتند محدود شوند، نمونۀ بارز آن یوزپلنگ و گورخر است که به دلیل همین اتفاقات شرایط زیستی آن‌ها تنگ و محدود شده و جمعیت‌شان نفس‌های آخر خود را می‌کشند.
او دربارۀ گونه‌های گیاهی افزود: «دربارۀ گونه‌های گیاهی، طی سال‌های اخیر، با موجی از گونه‌های مهاجم روبه‌رو شده‌ایم که با ورود خود عملاً گونه‌های بومی منطقه را از بین می‌برند. نمونۀ بارز آن کهور آمریکایی است که به جنوب ایران وارد و سبب نابود کردن بسیاری از گونه‌های بومی منطقه شده است، هرچند هنوز مستندات دقیقی به دلیل نبود پژوهش‌های قبلی وجود ندارد، اما در جزیرۀ قشم یا هرمز و بسیاری از زیستگاه‌های جنوب این گونه رویشگاه کُنار را گرفته، و این نشانۀ آن نیست که تنها جمعیت کنار در حال کاهش است، بلکه بسیاری از گونه‌های نادری که به درستی رصد نشده‌اند نیز قربانی این تهاجم شده‌اند؛ در جزیرۀ هرمز به چشم می‌بینید که این کهور همۀ زیستگاه‌های گیاهی منطقه را به شدت در تنگنا گذاشته است.
آخانی در ادامه به تغییرات در سطح اکوسیستم‌ها اشاره کرد: «نمونه‌های دیگر آن در تالاب‌ها موجود است. یک نمونۀ بسیار بارز و غم‌انگیز اتفاقی است که خودم در تالاب بختگان و طشک تجربه کردم. زمانی در این منطقه چهار گونۀ جدید سالیکورنیا را به علم گیاه‌شناسی معرفی کردم. واقعیت تلخ این است که اکنون دیگر از آن گونه‌ها خبری نیست و تقریباً منقرض شده‌اند. این‌ها اتفاقات غم‌انگیزی است و وقتی تالابی خشک می‌شود ، گونه‌های گیاهی نمی‌توانند جایی بروند و خاموش خواهند شد.
او در پایان دربارۀ نوع تغییرات مهاجرتی در گونه‌های گیاهی و جانوری گفت که به دلیل گرمایش جهانی در ایران در حال وقوع است: «ما در منطقۀ خاصی از نظر جغرافیای زیستی هستیم که محل زندگی بسیاری از گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری محسوب می‌شود».
اکوسیستم‌های ایران همیشه لب مرزی و بسیار حساس‌اند. از اکوسیستم‌های تالابی گرفته تا اکوسیستم‌های بیابانی و کوهستانی همه در محیط‌های ناپایداری قرار دارند و تغییرات اقلیمی به راحتی بر آن‌ها تأثیر می‌گذارد. نمونۀ بارز آن تالاب‌هاست که طی سال‌های اخیر به چشم شاهد تغییرات آن هستیم. در مناطق کوهستانی نیز شرایط بسیار خطرناک است، زیرا این مناطق بالاترین تعداد و درصد گونه‌های بومی کشور را در خود دارند، بنابراین طبیعی است که با افزایش گرمای کرۀ زمین به علاوۀ مدیریت غلط زمین و تغییر کاربری اراضی، عملاً وضعیت را به جایی رسانده‌ایم که بسیاری از گونه‌های زیستی در آینده‌ای نه چندان دور سرنوشتی جز نابودی نخواهند داشت.
فصلنامۀ صنوبر، سال سوم، شمارۀ هشتم، ص ۳۰ تا ۳۳.