گردشگری در کوهستان
سعید صبور/ امروزه حضور انسان در محیط کوهستان از جنبه‌های مختلف قابل بررسی است مانند:
- استفاده از منابع طبیعی آن مانند معادن و آب.
- استفاده از محیط آن برای زندگی کردن (جوامع محلی ساکن در نقاط کوهستانی).
- استفاده از کوهستان برای لذت بردن و تفریح یا ورزش.
هرکدام از این موارد یا موارد مشابه آن تأثیرات خاص خود را بر اکوسیستم کوهستان می‌گذارند با این تفاوت که جوامع محلی و سکونتگاه ایشان در فضای کوهستان حاصل سال‌ها تعامل طبیعت است. به گونه‌ای که تأثیر محیط بر فرهنگ، معماری و روابط انسان‌ها قابل مشاهده است. این تعامل در اغلب موارد به شکلی دوام یافته است که انسان به عنوان یکی از عناصر اکوسیستم نقش خود را به‌دست آورده است. با بررسی شیوۀ زیست این جوامع متوجه می‌شویم که به‌جز تأثیرات ناشی از رشد جمعیت و نیاز به گسترش محیط و نیازهای زندگی ایشان، در مجموع کمترین تأثیر مخرب بر طبیعت کوهستان ناشی شده است.
از سویی دیگر، برداشت‌های بی‌ضابطه و بدون در نظر گرفتن اصول توسعۀ پایدار از عرصه‌های کوهستان مانند جاده‌سازی، معدن‌کاوی و فعالیت‌های صنعتی یا برداشت چوب درختان و چرای بی‌رویۀ دام بالاترین سهم در آسیب به کوهستان را داشته است.
غیر از دو مورد بالا، شکل دیگری از حضور انسان در کوهستان وجود دارد که از شروع آن دیرزمانی نمی‌گذرد و آن گردشگری در کوهستان است که برخاسته از روح ماجراجویانۀ انسان و لذت بردن از محیط است.
شاید در نگاه اولیه این نوع حضور در مقایسه با موارد مزبور چندان آسیب‌زا به نظر نیاید به‌خصوص این‌که گردشگران در کوهستان خود را عاشق و حامی کوهستان قلمداد می‌کنند. اما طی سال‌ها با ازدیاد انسان‌هایی که وارد این عرصه می‌شوند می‌توان شاهد تأثیرات مخرب این فعالیت‌ها در طبیعت کوهستان بود. تأثیراتی که گاه مستقیم و گاه غیرمستقیم صدماتی جبران‌ناپذیر به اکوسیستم کوهستان وارد می‌کنند.
تأثیرات مخرب گردشگری در کوهستان
همان‌طور که گفته شد با گسترش تعداد نفرات و نفوذ هرچه بیشتر انسان‌ها در عرصه‌های طبیعی کوهستان شاهد آسیب‌هایی جدی بر این عرصه‌ها هستیم. شناخت این تأثیرات و عنوان کردن آن‌ها راه نخستی‌ست که برای چاره‌اندیشی و ارائۀ سازوکار مناسب می‌توان در نظر گرفت.
از جمله تأثیراتی که گردشگری بر محیط کوهستان می‌گذارد عبارت است از:
تأثیرات مستقیم
- حضور گردشگران به‌صورت انبوه در یک محیط بدون در نظر گرفتن ظرفیت پذیرش طبیعت اولین نقش را در آسیب‌رسانی به آن ایفا می‌کند. انبوه جمعیت موجب استرس و هراس تنوع زیستی و بر هم خوردن آرامش محیط ایشان است به‌شکلی که بر چرخۀ حیات گونه‌هایی می‌تواند تأثیر مخرب بگذارد (مانند فراری دادن گونه‌های زیستی از محیط طبیعی در فصل جفت‌یابی یا تأثیر آسیب‌زا در فصل زادآوری). از دیگر موارد می‌توان به آلودگی‌های ناشی از فضولات انسانی و پسماندهای ایشان اشاره کرد یا آسیب به پوشش گیاهی. باید توجه کرد هر عنصر حتی بی‌جانی در طبیعت نقشی اساسی برای عنصری جاندار بازی می‌کند. یک تخته‌سنگ کوچک جایگاه زیست حشرات گوناگون است که آغاز یک زنجیرۀ غذایی محسوب می‌شوند. کنده‌ای پوسیده از درختی خشک‌شده جایگاه رشد موجوداتی‌ست که در تعادل و بقاء اکوسیستم نقشی جدی دارند. هر‌گونه جابه‌جایی یا تغییر در جای این موجودات بی‌جان سرچشمۀ آسیبی بزرگ می‌تواند باشد.
حضور گروه‌های کوهنوردی و کوهپیمایان در ابعاد بزرگ یا تجمع ایشان در ابعاد کوچک و تعداد بالا در یک منطقۀ کوهستانی مانند دماوند، علم‌کوه یا سبلان نمونۀ بارزی از این مورد است که همۀ سال‌ها به‌صورتی ویرانگر عرصه‌های این کوه‌ها را دچار آسیب و تخریب و فرسایش می‌کند.
- ورود به عرصۀ کوهستان با وسایل موتوری (که امروزه با اصطلاح OFF ROAD جای خود را باز کرده‌اند) شکلی توجیه‌ناپذیر از دست‌اندازی انسان به طبیعت و آسیب به آن در قالب گردشگری محسوب می‌شود (فرسایش خاک و آسیب به شکل زیبای محیط بکر).
تأثیرات غیرمستقیم
- انسان شهرنشین برای نزدیکی به طبیعت و آرامش یافتن(!) یا تفریح یا ماجراجویی و… تمایل به حضور در کوهستان دارد. برای رسیدن به این عرصۀ طبیعی ناگزیر از عبور و ارتباط با جوامع محلی و سکونتگاه‌های ایشان است. ارتباطی که شاید به نظر کوتاه و گذرا باشد اما بر روح و روان جامعۀ محلی و به‌خصوص بخش‌های تأثیرپذیر ایشان مانند نوجوانان و جوانان می‌تواند اثری مخرب بر جا بگذارد. این آسیب جوامعی را که خود موجب حفظ طبیعت هستند به‌شدت متزلزل می‌کند به‌گونه‌ای که به‌مرور انگیزه‌های ایشان برای ماندگاری و آبادانی محیط به‌طور مناسب از دست می‌رود و ترجیح ایشان به مهاجرت بیشتر می‌شود. زمین‌ها و باغات به فروش می‌رود و جای آن‌ها را سازه‌های جدید (ویلاها و خانه‌های لوکس) می‌گیرد و رفته‌رفته بافت جمعیتی و رفتارهای محیطی تغییر می‌کند؛ آرام‌آرام محیط طبیعت کوهستان شکل بکر و زیبایش را از دست می‌دهد و اکوسیستم صدمه می‌بیند یا حتی نابود می‌شود.
حضور تورهای طبیعت‌گردی یا گروه‌های که طبیعت‌گرد نامیده می‌شوند در اشکالی نامناسب و رفتارهایی ناهنجار نمونه‌ای بارز از این اثر‌گذاری نامطلوب است.
گردشگری پایدار و کوهستان
بررسی تأثیرات مخرب گروه‌های کوهنورد و طبیعت‌گرد در عرصۀ کوهستان و درک این واقعیت که عاشقان کوهستان بخشی از روند آسیب و نابودی آن هستند علاقه‌مندان و افراد مجرب را به این باور رساند که بهترین و اصولی‌ترین روش برای کاهش تخریب، تدوین اسنادی برای ارائۀ راهکارها‌یی مشخص و آگاهی‌بخشی به فعالان عرصۀ کوهستان است.
یکی از نمونه‌های بارز این اسناد که در دنیای کوهنوردی تدوین و ابلاغ شد «بیانیۀ تیرول» است. در گردهمایی کشورهای عضو اتحادیۀ جهانی کوهنوردی که هشتم سپتامبر ۲۰۰۲ برگزار شد. کوهنوردان سندی بنام تنظیم کردند که حاوی ارزش‌ها و نکات اخلاقی به‌منظور مشخص کردن بهترین شیوۀ عملکرد و رفتار در فعالیت‌های مرتبط با طبیعت و کوهستان بود.
روح بیانیۀ تیرول برگرفته از اصل گردشگری پایدار و کاهش حداقل آسیب و اثر‌گذاری بر اکوسیستم کوهستان است.
بی‌تردید همان‌طور که فعالان در طبیعت- چه کوهنوردان و چه طبیعت‌گردان- نیازمند ساز و برگ و تجهیزات مناسب برای پیمایش و حضور در طبیعت هستند، آگاهی از اصول و مبانی نظری به‌منظور مدیریت شیوۀ عملکرد و ارزیابی‌ها نیز حائز اهمیت است.
متأسفانه این بخش که ارتباط بین طبیعت و طبیعت‌گردان را مشخص می‌کند، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. آموزش کدهای رفتاری و مبتنی بر روح گردشگری پایدار می‌بایست به‌عنوان اصلی‌ترین و ضروری‌ترین مفهوم در ذهن این فعالان جای گیرد و نهادینه شود به‌گونه‌ای که آگاهانه و مسئولانه بتوانند در جایی که دولت‌ها و قانون هنوز اثربخشی ندارند، عمل کند.
نتیجه‌گیری
- اکوسیستم کوهستان و جوامع محلی، بسیار شکننده و آسیب‌پذیر هستند.
- گردشگران به هر شکلی جزو عوامل آسیب‌زا و مخرب طبقه‌بندی می‌شوند.
- توجه به اصول و قواعدی که برخاسته از روح گردشگری پایدار است تنها راه برای حفظ کوهستان محسوب می‌شود.
- جلوگیری از ورود گردشگران به عرصه‌های آسیب‌دیده یک ضرورت است.
- تنها زمانی می‌توانیم کوهستان را برای خودمان و نسل‌های آینده حفظ کنیم که باور داشته باشیم آنچه به ما رسیده امانتی ارزشمند و بی‌بدیل است.
فصلنامۀ صنوبر، سال ششم، شمارۀ ۱۸ و ۱۹، ص ۱۶۰ تا ۱۶۴.