از گردشگری انبوه به سوی گردشگری جایگزین؛ یک رویکرد پایدار
زهرا جنسی-حبیب محمودی چناری/در ابتدا عموماً گردشگران از محیط‌های آبی، سواحل دریاها و چشمه‌ها به‌صورت گروهی بازدید می‌کردند و شکلی از گردشگری انبوه را رقم می‌زدند. در این شکل از گردشگری توجهی به محیط میزبان نمی‌شد. از آنجایی که گردشگری یک فعالیت خدماتی است، هدف اصلی ارائه‌دهندگان خدمات در این نوع از گردشگری، کسب سود بوده و جوامع محلّی نقش مؤثری در فرآیند رشد این شکل از گردشگری نداشته‌اند.
گردشگری یک فعالیت خدماتی است که در سدۀ اخیر با گسترش زندگی شهری و پیدایش مفهوم اوقات فراغت در جهان از اهمیت بیشتری برخودار شده و با توسعۀ حمل‌ونقل عمومی و خصوصی و بهبود زیرساخت‌های آن گسترش چشم‌گیری داشته است. در ابتدا که زندگی بشر بیشتر در جوامع روستایی جریان داشت، انسان‌ها ارتباط سازگارتری با محیط‌زیست خود داشته و نیازهای خود را از طبیعت و محیط پیرامون تأمین می‌کردند. چراکه این ارتباط با توان اکولوژیکی محیط همسو بوده و طبیعت فرصت بازسازی و جبران منابع مصرف‌شده توسط بشر را داشت.
با گذشت زمان و افزایش نقاط شهری به سبب رشد صنایع تبدیلی و تکمیلی و رونق صنعت فرآوری، جمعیت شهرها در دنیا در یک بازۀ زمانی کوتاه چندبرابر شد و زندگی به ظاهر با کیفیت شهری، در مقابل تصویر نامطلوب از فضاهای روستایی و زندگی توأمان با رنج و مشقّت، خروج جمعیت از نواحی روستایی را تشدید نموده و کانون‌های شهری را با انواع مختلفی از چالش‌ها و نابرابری‌ها روبه‌رو ساخت.
جمعیت به اصطلاح از روستا رانده‌شده‌ی شهری در شهرهای مختلف دنیا گرچه به مرور زمان به زندگی شهری عادت کردند، امّا عموماً همچنان دلواپس زندگی روستایی خویش بودند. سکونت در شهرهای پرتراکم با انبوهی از معضلات اجتماعی، اقتصادی، محیط‌زیستی، روانی و ناهنجاری‌های مدنی، جمعیت شهرنشین را بر آن داشت تا در هر فراغتی که پیش می‌آمد، برای مدّتی هم که شده از فضاهای شهری دور شده و به مناطق پیراشهری و نواحی روستایی رجوع کنند تا گذشتۀ روستایی خود را به یاد آورند و مدّتی را در این فضاهای سرسبز سپری کنند. این همان نیاز انسان به طبیعت و ذات طبیعت‌دوستِ او را نشان می‌دهد. موضوعی که شاید در هرم نیازمندی‌های مازلو به آن توجه نشده است؛ یعنی نیاز انسان به طبیعت.
گردشگری انبوه
در ابتدا عموماً گردشگران از محیط‌های آبی، سواحل دریاها و چشمه‌ها به‌صورت گروهی بازدید می‌کردند و شکلی از گردشگری انبوه را رقم می‌زدند. در این شکل از گردشگری توجهی به محیط میزبان نمی‌شد. از آنجایی که گردشگری یک فعالیت خدماتی است، هدف اصلی ارائه‌دهندگان خدمات در این نوع از گردشگری، کسب سود بوده و جوامع محلّی نقش مؤثری در فرآیند رشد این شکل از گردشگری نداشته‌اند.
گردشگری انبوه، واژه‌ای در تعاریف علم گردشگری و البته با کارکردی غیرعلمی که همزمان با انقلاب صنعتی شکل گرفت. بر اساس این شکل از گردشکری، مردم مناطقی را برای تفریحات یک‌روزۀ خود برمی‌گزیدند و به صورت گروه‌های بزرگ سفرکرده و پس از آن، نقاط دیگری را انتخاب می‌کردند. در این شکل از گردشگری در ابتدا ممکن است شاهد اثرات مثبتی بر جامعۀ میزبان باشیم، امّا این تأثیرات عموماً کوتاه‌مدّت بوده و به‌سرعت اثرات شکننده‌ای را در محیط و جامعه‌ی میزان به جای خواهد گذاشت. از عمده‌ترین اثرات این نوع فعالیت‌ها بر محیط‌های مقصد می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
اثرات مثبت:
- در کوتاه‌مدّت می‌تواند منابع مالی به جامعۀ میزبان تزریق کند.
- گردش پول و منابع مالی اقتصاد محلّی را تقویت می‌کند.
- هجوم گردشگران به یک منطقه تقاضا برای خدمات را افزایش می‌دهد که این امر موجب افزایش اشتغال(عموماً فصلی و کوتاه مدّت) می‌شود.
اثرات منفی:
- از آنجایی که ارائه‌دهندگان خدمات در گردشگری انبوه، شرکت‌ها و سرمایه‌گذران بیرونی هستند، بخش زیادی از مبالغ وارد شده از آن محل نشت می‌کند. در نتیجه سود بیشتری عاید شرکت‌های بیرونی می‌شود.
- تخریب محیط‌زیست و فشار بر منابع زیستی (تولید زباله، فرسایش خاک، جابه‌جایی حیوانات، صدمه به گونه‌های گیاهی و جانوری منطقه، کاهش کیفیت مطلوب هوا، و…)
- تأثیرات منفی این فعالیت بر فرهنگ جامعۀ میزبان (پوشش، گویش، مصرف، باورها و حتی سطح نگرش جامعه‌ی میزبان را تحت تأثیر قرار می‌دهد).
- افزایش سرسام‌آور ساختمان‌سازی و تقاضا برای خرید زمین.
- مشکل تأمین خانه برای مردم محلّی به دلیل افزایش قیمت مسکن.
- مشکل تأمین مایحتاج روزمرۀ مردم محلّی به دلیل افزایش تقاضا و بالارفتن قیمت‌ها.
- تغییرات پی‌درپی کاربری زمین و کالایی شدن فضاهای پیراشهری.
- ترافیک زیاد، افزایش سرقت و فقر شدید از دیگر آثار منفی گردشگری انبوه است.
گردشگری انبوه به دلیل آثار منفی خود در سراسر جهان، همواره مورد انتقاد بوده است. اسناد متعدّدی به تأثیرات مخرّب بالقوۀ این نوع فعالیت بر جوامع، فرهنگ و محیط‌زیست اشاره کرده‌اند. بسیاری از نویسندگان، گردشگری انبوه و به دنبال آن مصرف انبوه و کسانی را که از آن لذّت می‌برند را محکوم کرده و می‌کنند. در واقع، بحث در مورد مزایا و معایب گردشگری بحث بسیار پرتنشی است که همواره ادامه خواهد داشت. پیشرفت این حوزه و به‌طور خاص گردشگری انبوه، در بسیاری از مناطق باعث از بین رفتن کیفیت محیط‌های طبیعی شده است. در دهۀ ۶۰ میلادی آثار گردشگری انبوه و آگاهی بیشتر نسبت به تأثیرات مخرّب بشر بر روی محیط‌زیست، منجر به پیدایش باوری کلی مبنی بر این شد که طبیعت یک منبع بی‌پایان نیست.
گردشگری انبوه یا گردشگری توده که تشنۀ سود است، شامل کسب‌وکارهایی بزرگ که به دنبال سودهای کلان هستند شده و بازار نامتعادل و برنامه‌هایی نامناسب را به کشورهای جهان سوّم تحمیل می‌کند.
کشورهای در حال توسعه، دریافت‌کنندۀ اصلی این برنامه‌ها هستند که معمولاً بازندۀ این معامله خواهند بود و جز خسارت چیزی عایدشان نمی‌شود. زیرا شرکت‌های بزرگ در کشورهای صنعتی برای این کشورها برنامه‌ریزی می‌کنند و این در حالی است که هیچ شناختی از محیط و جغرافیای زیستی این کشورها ندارند. آنها به دنبال کسب سود و بازاری برای فروش محصولات خود هستند و توجهی به کشورهای میزبان نمی‌کنند. در نتیجه این فرم از گردشگری که با مدیریت و سرمایه‌گذاری گروه‌های بیرونی ـ سرمایه‌داران کلان‌شهرها و بنگاه‌داران جهان اول ـ در مناطق روستایی جهان سوّم و در حال توسعه شکل می‌گیرد، چندان مناسب نیست و عملاً به استثمار فضاهای مطلوب گردشگری منجر شده و چیزی جز ترافیک، آلودگی و ناهنجاری‌های اجتماعی عاید ساکنان بومی نمی‌کند.
امروزه، رویکرد تعطیلات جامع گردشگری (گردشگری توده) یکی از عوامل منفی است که بر بقای اقتصادی کارآفرینان محلّی در مقیاس کوچک تأثیر می‌گذارد (آنارِیچی، ۲۰۱۷). این بخش بزرگ بازار گردشگری که شاید بزرگ‌ترین بخش آن هم باشد، از مردمی تشکیل می‌شود که به دنبال جایی برای استراحت و تجدید روحیه هستند. این گروه از مردم، هتل‌های راحت و خدمات اسکان و پذیرایی درجه یک را جست‌وجو می‌کنند. بسیاری از آنها ممکن است ترجیح دهند که به استراحتگاه‌های بزرگی بروند که مجموعه‌ای ازخدماتی نظیر فروشگاه‌ها، باشگاه‌های ورزشی و رستوران‌ها را شامل می‌شوند. این نوع گردشگری، ویژۀ گذران ایام تعطیل است که فقط مطابق با مدها، سلیقه‌ها و ارزش‌های روز تغییر می‌کنند. این نوع بازار براساس ملّیت، طبقۀ اجتماعی، قدرت خرید و سن تقسیم‌بندی می‌شود (عضدی، ۱۳۹۲، ۳۹).
رویکرد گردشگری جایگزین، عاملی سازگار با محیط‌زیست مقصد
در نتیجه؛ با توجه به اثرات منفی گردشگری انبوه، برنامه‌ریزان و متصدّیان حوزۀ گردشگری و محیط‌زیست به دنبال رویکردهای جدید و سازگار با محیط و فرهنگ جوامع میزان و مقاصد گردشگری بوده‌اند. این امر منجر به پیروی از رویکردهای توسعۀ گردشگری خاص (جایگزین) شده است که با اصول گردشگری توده (انبوه) متفاوت است. رویکردهای گردشگری جایگزین عبارتند از گردشگری طبیعت، گردشگری محیط‌زیست، گردشگری میراث، گردشگری کشاورزی، گردشگری مزرعه، گردشگری مذهبی و بسیاری دیگر.
گردشگری جایگزین (خاص) یک فرصت اقتصادی جدید در مناطق روستایی ایجاد می‌کند که منجر به رابطه بین توسعۀ اقتصادی- اجتماعی و گردشگری در مناطق روستایی می‌شود. علاوه بر این، چنین رابطۀ اقتصادی، باعث ایجاد تعدادی از انواع گردشگری در مناطق روستایی خواهد شد. افراد ساکن درکشورهای توسعه‌یافته بسیار مشتاقِ بازدید از مقاصد ارزان، نادر و بکر و دست‌نخورده درکشورهای در حال توسعه هستند. در این فرآیند، زندگی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بسیاری از کشورهای در حال توسعه خصوصاً مناطق روستایی و در نتیجه بهره‌وری گسترده ازگردشگری در معرض بازدید قرار گرفته و چشم‌اندازی جهانی یافته و در این میان آنها می‌توانند منابع محیطی خود را به نمایش بگذارند.
گردشگری‌ای که به ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی جامعه‌ی میزبان آسیب نمی‌زند، گردشگری جایگزین نامیده می‌شود؛ گردشگری جایگزین می‌تواند به طور فعّال تلاش کند که احترام به واقعیت‌های فرهنگی را از طریق آموزش و برخورد سازمان‌یافته به گردشگران احیاء نماید(دی‌کیت، ۱۹۹۰).
برخی از کارشناسان گردشگری، گردشگری جایگزین را «گردشگری ویژه» یا «گردشگری مسئول» می‌دانند. در واقع این به معنی شکلی از الگوی جایگزین برای گردشگری است که بر ارتباط و درک شیوه‌ی زندگی ساکنین و محیط طبیعی محلّی تأکید دارد(اسمیت و ادینگتون، ۱۹۹۲). با توجّه به اشکال خاص گردشگری جایگزین، مِیچ کوَسکی در سال ۱۹۹۵، فرم‌های خاصی از این نوع گردشگری را مانند فرهنگی، آموزشی، علمی، ماجراجویی، کشاورزی، توأم با زیرمجموعه‌های روستایی، مزرعه و دامداری را معرفی می‌کند.
در نتیجه با شکل‌گیری گردشگری علمی و با برنامه‌ریزی‌های آموزشی، گردشگری انبوه جای خود را به گردشگری علمی و سپس به گردشگری پایدار داد و پس از آن تمامی مفاهیم در گردشگری بر مبنای گردشگری پایدار شکل گرفت و اصولی به عنوان اصول توسعۀ پایدار در گردشگری نهادینه شد.
با گذر زمان و افزایش درک محیط‌زیست نزد گروه‌های مختلف، اثرات مخرّب گردشگری انبوه و توجه به گردشگری جایگزین در محافل علمی مطرح شد. گردشگری جایگزین به انواع گردشگری اطلاق می‌شود که پایدارتر، مسئولانه‌تر و تخصصی‌تر بوده و نسبت به گردشگری انبوه دارای مزیّت‌های بسیاری است.
تفاوت گردشگری انبوه و گردشگری جایگزین یا خاص
برخلاف گردشگری انبوه که برای همۀ افراد فارغ از سن و سال، جنسیت، سطح تحصیلات، سلیقه و سطح اجتماعی بوده و فقط یک نسخۀ واحد دارد و تمام بخش‌های بازار را به دید یکسان می‌نگرد؛ در گردشگری جایگزین، محصول ارائه‌شده، مشتری‌پسند شده و حاوی نکات نوآورانه و خلّاقانه است و خصوصیات مردم‌شناختی و نوع سلیقه و درخواست هر گردشگر، در نوع برنامه‌ریزی و طراحی بسته‌های سفر نقش مهمی ایفا می‌کند.
مخاطب گردشگری انبوه، ماهیتاً گروه‌های بزرگی از گردشگران هستند که صرفاً به تفریح و مشاهده می‌پردازند و علاقه‌ای به اختلاط و ارتباط با مردم محلّی ندارند؛ اما در گردشگری جایگزین گروه‌های کوچک‌تری از گردشگران به مقصد سفرکرده، مقصد و شرایط زندگی مردم محلّی را تجربه می‌کنند، «گردشگری تجربه‌محور» اصطلاحی است که به این خصوصیت گردشگری جایگزین اشاره می‌کند. گردشگری جایگزین، اثرات منفی محدود و کنترل‌شده‌ای بر مقصد دارد و سعی در افزایش و بهینه‌سازی اثرات مثبت گردشگری دارد.
تفاوت بین گردشگری انبوه و گردشگری جایگزین چیست؟
| معیار اختلاف | نوع گردشگری |
توضیح |
| معنی | گردشگری انبوه | شامل انبوهی از افرادی است که اغلب در فصل اوج تعطیلات، به مقاصد گردشگری محبوب می‌روند. |
| گردشگری جایگزین | شامل گروه‌های کوچکی افراد می‌شود که به مکان‌هایی می‌روند که مقصد توریستی محبوب نیستند. | |
| بسته‌ها
|
گردشگری انبوه | گردشگری انبوه اغلب شامل بسته‌هایی از پیش تعیین‌شده و قابل فروش است. |
| گردشگری جایگزین | گردشگری جایگزین شامل برنامه‌ها و گزینه‌هایی است که توسط گردشگران تصمیم گرفته می‌شود. | |
| برنامه | گردشگری انبوه | گردشگران غالباً برنامه‌ی ثابت دارند. |
| گردشگری جایگزین | گردشگران می‌توانند تصمیمات خودجوش بگیرند. | |
| زمان | گردشگری انبوه | گردشگران در هر سایت وقت کمی می‌گذرانند. |
| گردشگری جایگزین | گردشگران چون می‌توانند برنامه‌های خود را تغییر دهند زمان بیشتری دارند. | |
| آلودگی | گردشگری انبوه | انبوه افرادی که از یک مکان بازدید می‌کنند می‌توانند زباله و خسارت زیادی به محیط وارد کنند. |
| گردشگری جایگزین | گردشگری جایگزین نسبتاً دوست‌دار طبیعت است. | |
| فعالیت‌ها
|
گردشگری انبوه | فعالیت‌ها شامل آفتاب گرفتن در سواحل محبوب، بازدید از پارک‌های موضوعی، بازدید از مکان‌های معروف مانند تور ایفل، بیگ‌بن و غیره است. |
| گردشگری جایگزین | شامل فعالیت‌های فردی مانند پیاده‌روی، قایق‌سواری، بازدید از رویدادهای محلّی و غیره است.۱ |
ازجمله انواع گردشگری جایگزین می‌توان به بوم‌گردشگری، گردشگری سلامت، گردشگری خوراک و نوشیدنی و گردشگری جامعه‌محور اشاره کرد. امروزه حتّی مقاصد پیشروی گردشگری جهان، درصدد جایگزین کردن بخشی از بازار گردشگری انبوه خود با گردشگران جایگزین هستند تا بتوانند آثار منفی توسعۀ گردشگری را تعدیل کنند. توجّه و توسعۀ این بخش از بازار که بر اساس گزارش‌های سازمان جهانی گردشگری به‌سرعت در حال رشد روزافزون است، می‌تواند یکی از راهبردهای اصولی توسعه‌ی پایدار گردشگری کشور باشد۲.
انواع گردشگری جایگزین
| انواع گردشگری روستایی | تعریف |
| گردشگری طبیعی۳ | به طور عمده در تعامل با داده‌های اکولوژیکی قرار دارد. |
| گردشگری فرهنگی۴ | مرتبط با فرهنگ، تاریخ، میراث فرهنگی و باستانی مردم روستایی است. |
| اکوتوریسم۵ | نوعی از گردشگری است که علاوه بر تعامل با جاذبه‌های طبیعی، با زندگی و هنجارهای اجتماعی مردم که خود نیز در تعامل با جاذبه‌های طبیعی فوق است، در ارتباط است. |
| گردشگری دهکده‌ای۶ | در این نوع از گردشگری، گردشگران با خانواده‌های ساکن در دهکده زندگی کرده و در فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی روستا مشارکت می‌کنند. |
| گردشگری سبز۷ | شکلی از گردشگری است که برخورد دوستانه‌تری از گردشگری سنّتی با محیط‌زیست دارد. این نوع از گردشگری با عبارات متفاوتی چون گردشگری بدیل، مسئولانه، ملایم، خوب یا جدید نامیده می‌شود. گردشگری سبز، رویکردی برای توسعۀ جهانگردی است که جویای توسعۀ روابط همزیستی با محیط فیزیکی و اجتماعی بستر خود است. |
| گردشگری ورزشی۸ | سفرها و بازدیدهایی که به انگیزه‌ی شرکت در یک مسابقۀ ورزشی و یا تماشای آن صورت می‌گیرد. |
| گردشگری درمانی (سلامت)۹ | گردشگران این نوع از گردشگری شامل افراد و گروه‌هایی هستند که برای استفاده از تغییر آب و هوا (با هدف پزشکی و درمانی) استفاده از آب‌های معدنی، گذران دوران نقاهت، معالجه و نظایر آن اقدام به مسافرت می‌کنند. |
| گردشگری ماجراجویانه۱۰ | یکی از انواع گردشگری‌های مدرن است که اغلب در مناطق بکر و دور از هیاهوی شهری انجام می‌گیرد و می‌توان آن را از مصادیق گردشگری مدرن و به‌دلیل علاقه‌مندان خاص، گردشگری علایق خاص(SIT11)، نیز قلمداد کرد (Trauer, 2006, 183). |
| گردشگری مذهبی و زیارتی۱۱ | این نوع از جهانگردی یکی از رایج‌ترین اشکال جهانگردی در سراسر جهان است. جاذبه‌های مذهبی، زیارتگاه‌ها و اماکن مقدّس هرساله تعداد زیادی از جهانگردان را به سوی خود جلب می‌کنند. |
| گردشگری اجتماعی۱۲
(آشنایان و خویشاوندان) |
در این نوع از گردشگری روستایی عمدتاً اهداف اجتماعی، مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی و انتقال آن مورد نظر است. دیدار از دوستان، آشنایان و خویشاوندان نیز از نوع جهانگردی اجتماعی به‌شمار می‌آیند. |
| گردشگری غذا۱۳ | گردشگری غذا در واقع یک فعالیت عمومی است و فقط شامل خوردن غذا نمی‌شود، بلکه همۀ جنبه‌های آن را از فروشنده‌های دوره‌گرد گرفته تا رستوران‌های لوکس در بر می‌گیرد. به عبارت دیگر، هرکسی که به هر شکلی با غذا ارتباط دارد، جزیی از این گردشگری است. |
| گردشگری کشاورزی۱۴ | در این نوع گردشگری، گردشگران بدون ایجاد پیامدهای منفی بر اکوسیستم مناطق میزبان با فعالیت‌های سنّتی کشاورزی در تعامل بوده و یا در آن مشارکت می‌کنند. |
مطالعات نگارنده، ۱۴۰۰، با تلخیص از طاهری و همکاران (۱۳۹۱).
ویژگی‌های مشخص‌شدۀ گردشگری جایگزین به شرح زیر است:
- بی‌ضرر بوده و آسیبی به طبیعت، محیط فیزیکی و انسانی نمی‌زند.
- اقتصادی کوچک‌مقیاس (خرد) بوده و توسعۀ اجتماعی را تشویق خواهد کرد که مورد پذیرش جوامع محلّی است؛
- مشارکت و مزایای آن برای جوامع محلّی بیشتر است و از این‌رو آنها از فعالیت‌های گردشگری جایگزین حمایت می‌کنند.
- در گردشگری جایگزین درآمد ناشی از کسب‌وکار (تجارت) عمدتاً به داخل جامعۀ محلّی بازگشته و مزایای آن به جوامع محلّی و به ویژه عاملان اقتصادی برمی‌گردد.
- گردشگری جایگزین منجر به توسعۀ جایگزین برای جوامع محلّی می‌شود که در واقع یک توسعۀ پایدار است و به زندگی روزمرۀ مردم محلّی آسیب نمی‌رساند.
- گردشگری جایگزین همیشه منجر به توسعۀ پایدار و حفاظت از ارزش‌های فرهنگی جوامع محلّی می‌شود (روهانا، ۲۰۱۷).
در کل، گردشگری جایگزین ترکیبی از محصولات توریستی یا خدمات توریستی فردی است. به عبارت ساده، می‌توان آن را به عنوان افرادی که در مکان‌ها و تجربه‌هایی غیر از جاذبه‌های گردشگری معمول گشت می‌زنند توصیف کرد. بنابراین، این مناطق شامل مکان‌های غیرقابل جمع شدن و فصول تعطیلات غیراوج است. این فعالیت‌ها توسط فعالیت‌های فردی و تمایل گردشگران برای تجربه‌ی فرهنگ و محیط محلّی مشخص می‌شود.
گردشگری جایگزین را می‌توان به سه گروه معروف به گردشگری فرهنگی، گردشگری مبتنی بر طبیعت و جهانگردی ماجراجویانه تقسیم کرد. این سه گروه همچنین می‌توانند به هم وصل شوند. تورهای ماجراجویی، تورهای اکو و تورهای موضوعی و سایر فعالیت‌های گردشگری در مقیاس کوچک نمونه‌هایی از گردشگری جایگزین است.
از آنجا که گردشگری جایگزین یک تجربۀ فردی است، بر خلاف جهانگردی انبوه ـ جایی که تورها به‌طور معمول توسط شخص دیگری برنامه‌ریزی شده است ـ می‌توان تجربه‌ی خود را مطابق اولویت خود برنامه‌ریزی و ایجاد کرد. علاوه بر این، گردشگری جایگزین از جوامع روستایی حمایت نموده و توسعۀ زیرساخت‌ها در این مناطق را تسهیل می‌کند. همچنین می‌تواند به عنوان یک طبیعت‌گردی تلقّی شود، زیرا تعداد محدودی از مردم در تولید زباله و خسارت نقش خواهند داشت.
مؤلفه‌های گردشگری جایگزین در جغرافیای استان گیلان
اگر بخواهیم مؤلفه‌های گردشگری جایگزین را در سازمان فضایی استان گیلان تشریح کنیم، بهتر است برمبنای جغرافیای استان یک مکان‌گزینی تطبیقی داشته باشیم.
انواع گردشگری جایگزین در جغرافیای سرزمینی گیلان
| انواع گردشگری جایگزین | محدوده‌ی فضایی قابل گسترش |
| گردشگری طبیعی | کل فضای استان گیلان مستعد برای توسعۀ گردشگری طبیعی است. |
| گردشگری فرهنگی | استان گیلان برخودار از جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی بسیاری است که می‌تواند در قالب گردشگری فرهنگی/ مذهبی مطرح باشند. وجود امام‌زاده‌هایی چون: امام‌زاده هاشم در محدودۀ جنوبی استان، امام‌زاده ابراهیم و اسحاق در جنوب غربی، آقاسیّدجلال‌الدین اشرف در شرق و… می‌تواند در حوزۀ گردشگری مذهبی مطرح باشد. همچنین وجود آثار تاریخی مانند میدان شهرداری رشت، قلعه رودخان، شهرک ماسوله و تپه‌مارلیک این استان را در حوزۀ گردشگری تاریخی منحصربه‌فرد نموده است. |
| اکوتوریسم | این نوع از گردشگری با توجه به جغرافیای روستایی گیلان از پتانسل خوبی برخوردار است. چرا که با وجود عناصری مانند جنگل، دریا و مراتع و از سوی دیگر درهم‌تنیدگی زندگی جوامع روستایی با طبیعت این شکل گردشگری جایگاه ویژه‌ای در کل استان خواهد داشت. |
| گردشگری دهکده‌ای | با توجه به ساختار روستایی گیلان در تمام نقاط روستایی این شکل از گردشگری قابلیت پیاده‌سازی دارد. |
| گردشگری سبز | با توجه به درهم‌تنیدگی طبیعت و انسان در ناحیۀ خزری به ویژه استان گیلان، توجه به اصل محیط‌زیست و پایداری آن باید مورد توجه باشد. در تمام جغرافیای استان گیلان امکان شکل‌گیری این نوع از گردشگری قابل توسعه است. |
| گردشگری ورزشی | استان گیلان به سبب برخورداری از مناظر بکر و زیبا، کوهستانی بودن، جنگل و مرتع و برخورداری از انواع دریاچه‌ها و آبشارها و کوهستان‌های پربرف، مستعد برای ورزش‌های آبی، برف‌نوردی و سنگ‌نوردی، کوهپیمایی و ورزش‌های آبی نظیر اسکی روی آب است. این امکان در تمام نواحی استان قابل اجرا است. |
| گردشگری درمانی (سلامت) | در استان گیلان به سبب وجود چشمه‌های آب گرم و مناظر بکر و زیبا به‌خصوص تولید و پرورش انواع گیاهان دارویی در ناحیۀ شرقی استان می‌تواند در زمینۀ گردشگری سلامت موفق باشد. |
| گردشگری ماجراجویانه | در این خصوص باید به جنگل‌های هیرکانی، نواحی کوهستانی شرق و غرب و جنوب در استان گیلان اشاره کرد. این توان‌ها می‌تواند زمینه‌ساز حضور گردشگران ماجراجو باشد. |
| گردشگری مذهبی و زیارتی | با وجود تعداد کثیری امام‌زاده و اماکن مقدّس در استان گیلان زمینۀ مناسبی در این حوزه دیده می‌شود. |
| گردشگری اجتماعی
(آشنایان و خویشاوندان) |
به دلیل مهاجرفرستی استان و خروج جمعیت جوان و جویای کار به استان‌های دیگر در برخی از ایام سال، حجم انبوهی از بازدیدها در استان مشاهده می‌شود که به عنوان گردشگری اجتماعی می‌توان از آن یاد کرد. این شکل از گردشگری همچنین با توجه به فرهنگ همزیستی جوامع روستایی از قبل در استان وجود داشته و همچنان قابل توسعه است. |
| گردشگری غذا | استان گیلان و به ویژه شهر رشت به عنوان شهر خلّاق غذا بهترین موقعیت برای توسعۀ این شکل از گردشگری جایگزین است. در گیلان بالغ برصدها نوع غذا وجود دارد که برای مثال باید به فسنجان، ترش‌تره، باقالی‌قاتق و … اشاره کرد. |
| گردشگری کشاورزی | استان گیلان می‌تواند مهد توسعۀ گردشگری کشاورزی باشد. این استان با برخورداری از موقعیت طبیعی عالی اعم از شامل پهنۀ ساحلی و جلگه‌ای، کوهپایه و کوهستانی می‌تواند زمینه‌ساز رونق این شکل از گردشگری باشد. در نواحی جلگه‌ای استان گردشگری برنج، در نواحی دامنۀ گردشگری باغات چای و مرکّبات و در نواحی کوهستانی گردشگری دام بهترین موارد از گردشگری کشاورزی را نمایش می‌دهند. |
جمع‌بندی
در مجموع باید گفت که امروزه گردشگری‌ای که بتواند به نیاز انسان به طبیعت و علایق تفریحی او پاسخ گفته و همچنین با اصول و موازین محیط‌زیست سازگار باشد، گردشگری خاص یا جایگزین به شمار می‌آید. این نوع از گردشگری که خود شامل دامنه‌ای گسترده از انواع فعالیت‌های گردشگری است، شامل گردشگری طبیعت‌محور، بومگردی، کوهنوردی، برف‌نوردی، فتوتوریسم، ماجراجویی، یخ‌نوردی، ستاره‌شناسی، گردشگری رویداد، گردشگری غذا، گردشگری فرهنگی و … می‌شود. در این شکل از گردشگری همواره به محیط میزبان و جوامع محلّی توجّه شده و هدف، پایداری به مفهوم تعامل بیشتر و سازگارتر با محیط است، نه قطع ارتباط و نگاه بازدارنده در خصوص رفتارهای محیطی انسان. در این شکل از گردشگری، فعالیت‌های گردشگری در هر شکل ممکن خود به عنوان راهکاری برای حفاظت و بهره‌برداری سازگارتر از منابع محیطی مورد توجه هستند.
یکی از محبوب ترین و در عین حال پر رونق‌ترین انواع گردشگری جایگزین،گردشگری کشاورزی است.
گردشگری کشاورزی، شکلی از گردشگری روستایی است که با جذب گردشگران به مناطق روستایی باعث ایجاد آرامش روحی و روانی در بین گردشگران می‌شود. این نوع گردشگری هم آموزشی و هم تفریحی است. همچنین عاملی برای تنوع فعالیت‌های کشاورزان وکارآفرینانی است که مایل به فعالیت‌های کشاورزی و مهمان‌نوازی در مزرعۀ خویش بوده و این امر فعالیت‌های اقتصادی بیشتری را در مناطق روستایی به ارمغان می‌آورد. گردشگری کشاورزی می‌تواند منبع درآمد مهمی برای کشاورزان خرده‌مالک محسوب شود. چرا که محلّ شکل‌گیری آن، اراضی سنّتی و اصیلی است که غالباً کوچک هستند. گردشگری کشاورزی موجب بهبود منابع اقتصادی و محیط‌زیست روستا شده و میراث گذشته را حفظ می‌کند.
پانویس‌ها
- https://fa.mldunbound.org/
- https://ir/news/1399011128
- Nature tourism
- Cultural Tourism
- Ecotourism
- Village tourism
- Green tourism
- Sports tourism
- Health Tourism
- Adventure Tourism
- Religious Tourism
- Social tourism
- Food tourism
- Agritourism
منابع
- امیر عضدی، طوبی، ۱۳۹۲، گردشگری روستایی و پایداری توسعه، تهران، دانشگاه آزاد واحد اسلامشهر.
- طاهری کبری، ۱۳۹۱، بررسی قابلیت‌های کشاورزی در جذب گردشگر (مطالعه ی موردی روستای یل آباد شهرستان ساوه)، استاد راهنما، محمد سلمانی مقدم، پایانامه برای دریافت درجۀ کارشناسی ارشد جغرافیا برنامه‌ریزی توریسم، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی.
- Mahaliyanaarachchi, R.P, 2017, Agrotourism Segment of Rural Tourism, Department of Agribusiness Management, Faculty of Agricultural Sciences, Sabaragamuwa University of Seri Lanka Belihuloya. 2017.
- de Kadt, E. 1990, Making the Alternative Sustainable: Lessons from Development for tourism, Discussion Paper 272, Institute of Development Studies, Brighton, pp. 1-21
- Smith, Robert., Holley, Ulbricht, William, Norman, Harold, Harris, Johnny, Jordan.( 1992). Agritourism as a Viable Strategy for Economic Diversification: a Case Study.
فصلنامۀ صنوبر، سال پنجم، شمارۀ ۱۳ و ۱۴، ص ۱۲۶ تا ص ۱۳۶.