آموزش طبیعت گردان و جامعۀ محلی ضرورتی در گردشگری پایدار
یکی از لازمه‌های توسعۀ طبیعت گردی، توجه به مقولات پایداری آن است که باید در آن از محیط زیست طبیعی و فرهنگی محافظت و نگهداری شود.
آیدین پورخامنه
تاریخچۀ جهانگردی به رومیان باستان برمی‌گردد، آنها در دوران پیش از اسلام به ایران سفر کردند و سفرنامه‌های خود را به ثبت رساندند. این افراد که ابتدا تحت عنوان سیاح شناخته می‌شدند، در قرن نوزدهم توریست یا جهانگرد لقب گرفتند. بر اساس گزارش کمیسیون گردشگری، اقتصاد ورزش و اقتصاد هنر اتاق ایران، با توسعۀ مداوم اقتصاد و بالا رفتن سطح استاندارد زندگی مردم، سفر جزئی تفکیک‌ناپذیر از زندگی آنها شده است.
نیازهای گردشگران به غذا، سرگرمی، خرید و رفت وآمد، موجب تحریک و تشویق مصرف محصولات گردشگری می‌شود. کیفیت محصولات گردشگری به کل سبد محصول ارائه شده به گردشگران بستگی دارد.
تغییرات آب و هوایی به دلیل فعالیت‌های انسانی با انتشار گازهای گلخانه‌ای، عمدتاً با سوخت منابع فسیلی در جو اتفاق می‌افتد. دی‌اکسیدکربن مهمترین گاز گلخانه‌ای است که مسئولیت حدود ۶۰درصد گرمایش زمین را برعهده دارد. طبق گزارش UNEP,WMO,UNEP,UNWTO در سال ۲۰۰۸، انتشار این گاز از فعالیت‌های گردشگری مانند حمل و نقل، اقامت و سایر فعالیت‌ها (به‌جز برق مورد نیاز ساخت و ساز و تسهیلات) حدود پنج درصد دی‌اکسیدکربن جهانی است.
در عصر پسامدرن هر کدام از گردشگران رویکرد متفاوتی برای انتخاب سبک سفر خود دارند. اکوتوریسم یکی از گونه‌های گردشگری است که بر اساس برآورد انجمن اکوتوریسم در سال ۱۹۹۹، طبیعت‌گردی ۲۰ درصد و اکوتوریسم هفت درصد از بازار مسافرت جهانی را به خود اختصاص داده است. تاریخچۀ اکوتوریسم به سال ۱۹۶۵ میلادی یعنی نخستین باری که این واژه به کار برده شد بازمی‌گردد. اکوتوریسم نوعی طبیعت‌گردی است که آثار آن بر محیط‌زیست به حداقل رسیده باشد و در آنها برای پایداری گونه‌های گیاهی و جانوری و حفظ زیستگاه‌ها، از راه مشارکت در اقدامات و برنامه‌های حفاظتی و ایجاد درآمد برای جوامع محلی تلاش شود.
پایداری عنصری ضروری در طبیعت‌گردی
منوچهر جهانیان، عضو هیئت علمی انجمن گردشگری ایران و رئیس دانشکدۀ علوم گردشگری دانشگاه علم و فرهنگ، دربارۀ جایگاه اکوتوریسم در ایران به صنوبر می‌گوید:
«بحث اکوتوریسم در کشور ما نوپاست، این رویکرد در جهان از دهۀ ۵۰ میلادی رواج یافت، ولی در کشور ما سابقۀ ۱۰ تا ۱۵ ساله دارد. از زمانی که توجه خاصی به مسأله طبیعت گردی شد، توسعۀ طبیعت گردی و سند ملی طبیعت گردی کشور مطرح و مقدمات آن برای دستگاه‌های ذینفع و تأثیرگذار ارائه شد؛ بدین وسیله سازمان میراث فرهنگی، سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان جنگل‌ها و مراتع و منابع طبیعی، جهاد کشاورزی، استانداری‌ها، فرمانداری‌ها، دهیاری‌ها که در رابطه با بحث حفاظت و صیانت و فراهم آوردن بسترهای لازم برای طبیعت گردی بود مورد توجه قرار گرفت. به صورت دقیق نمی‌توان گفت در ایران این سبک از سفر برای نخستین بار توسط چه کسی مورد توجه قرار گرفت و شاید بتوان پروفسور کردوانی را نخستین فردی نامید که این بحث را مطرح کرد و نقش تأثیرگذاری در این حوزه داشت.»
رئیس دانشکدۀ علوم گردشگری دانشگاه علم و فرهنگ دربارۀ امکان تداوم گردشگری پایدار در ایران توضیح می‌دهد: «یکی از لازمه‌های توسعۀ بحث طبیعت گردی، توجه به مقولات پایداری آن است؛ که باید در آن از محیط زیست طبیعی و فرهنگی حفاظت و نگهداری شود. به نوعی بحث توانمندسازی جوامع میزبان و محلّی باید مورد توجه قرار گیرد. به واسطۀ طبیعت گردی بحث احترام گذاشتن به ارزش‌ها و اعتقادها و آداب، رسوم، سنن و باورهایی که در جوامع محلی است باید مورد توجه جدّی قرار بگیرد. برای اینکه به توسعۀ پایدار و متوازنی که مدّ نظر است برسیم در بحث توانمندسازی باید ایجاد اشتغال، درآمدزایی، رونق و شکوفایی مناطق محلی به نوعی در نظر گرفته شود تا جوامع محلی نیز در برنامه‌ها و اهداف اکوتوریسم مشارکت کنند. باید در برنامه‌ریزی و اجرای گردشگری پایدار از جامعۀ محلی کمک بگیریم تا توسعۀ صنعت اکوتوریسم را در مناطق روستایی و دور افتاده، همراهی و همیاری کنند، در حالی که می‌توانند موانعی هم ایجاد کنند.»
جهانیان با اشاره به برنامه‌هایی که برای ترویج اکوتوریسم در نظر گرفته شده است می‌افزاید: «اکوتوریسم، گردشگری پایدار و مسئولانه متأسفانه هنوز در ایران جا نیفتاده است. گردشگران باید آموزش لازم را ببینند تا وقتی به مناطق بکر و طبیعی (جنگل‌ها، کوهستان، سواحل و…) سفر می‌کنند نوع نگاه حفاظتی داشته باشند تا کمترین آسیب ممکن را بر مناطق وارد کنند. متأسفانه شاهد هستیم که بیشترین آلودگی به وسیلۀ مسافران و افرادی که اکوتوریست نیستند بر مناطق وارد می‌شود زیرا آنها الفبای حرف‌های اکوتوریسم، چگونگی برخورد با محیط زیست، جوامع محلی و ارزش‌های فرهنگی را به درستی درک نکرده و مراعات نمی‌کنند. از طرفی جامعۀ محلی هم باید آموزش ببینند تا بدانند که با گردشگران طبیعی در جهت راهنمایی و ارائۀ داشته‌های طبیعی و فرهنگی چگونه رفتار کند.
عضو هیئت علمی انجمن گردشگری ایران آموزش به افرادی که قصد سفر دارند و جوامع محلی را ضروری می‌خواند و می‌گوید: پ
«اگر بخواهیم اکوتوریسم پایدار داشته باشیم، باید آموزش های لازم را به جامع هی محلی دهیم و به تورهایی که در مناطق برگزار می شود، آژانس‌ها، دفاتر خدماتی و مردمی که به این مناطق سفر م یکنند آموزش داده شود تا ارزش‌های اکوتوریسم را بشناسند، نگاه حفاظتی شکل بگیرد تا این مناطق برای نس لهای آینده هم حفظ شود. دولت برای توانمندی جامع هی محلی باید برنامه داشته باشد و جامعۀ میزبان از طرح‌هایی که در منطقه اجرا می‌شود بهره‌مند شوند.»
او در پایان سخنانش می‌گوید: «متأسفانه در کشور آژانس‌ها و دفاتر تخصصی در حوزۀ اکوتوریسم انگشت‌شمار است، از همین رو باید تورهای تخصصی برای افراد علاقه‌مند به گونه‌ها برای بالا بردن شناخت و آگاهی برگزار و دفاتر تخصصی در این زمینه دایر شود تا آسیب به مناطق به حداقل برسد.»
آگاهی مردم بومی از اهداف طبیعت گردی پایدار است
سازمان ملل متحد سال ۲۰۱۷ را به عنوان سال گردشگری پایدار نامید و به رسمیت شناخت. این سازمان در قطعنامۀ خود به نقش گردشگری به مثابۀ یک ابزار مفید در راستای ریشه‌کنی فقر، محافظت از محیط زیست، بهبود کیفیت زندگی و توانمندسازی اقتصادی زنان، جوانان و کمک به توسعۀ پایدار به ویژه در کشورهای در حال توسعه اشاره کرد. کاهش اثرات تخریبی گردشگران بر محیط زیست، زیرساخت‌ها و منابع از مهمترین اهداف اکوتوریسم به شمار می رود. برای کاهش اثرات تخریبی گردشگران، باید از مواد قابل بازیافت و اغلب بومی هر منطقه استفاده، متناسب با زیرساخت‌ها رفتار، و ارزش‌های فرهنگی مردم بومی محترم شمرده شود. از طرفی اکوتوریسم باید مستقیماً از طریق هزینۀ تورها برای انجام پروژه‌های حفاظتی و جامعۀ محلی مفید باشد. این روند موجب توانمندسازی اقتصادی، رعایت حقوق بشر و مطالبات دموکراتیک در منطقه خواهد شد. علاوه بر افزایش آگاهی در مورد مسائل سیاسی در کشور میزبان، یکی از راه‌های توانمندسازی مردم بومی این است که آنها را نسبت به اقدامات دیگران بر زمین و دارایی‌شان آگاه کنند. این هدف سیاسی اکوتوریسم، متضادترین و اغلب دشوارترین بخش از انجام پروژۀ گردشگری پایدار در یک منطقه است؛ چراکه محدود کردن استفاده از منابع، موجب حفظ بلندمدت آن می‌شود، رفتاری که به کاهش سود کوتاه‌مدت می انجامد.
مسافران از تأثیر رفتارشان بر کرۀ زمین آگاه‌اند
امروز ۸۰ درصد از تصمیمات مسافرتی از طرف زنانی گرفته می‌شود که ازدواج کرده‌اند، طلاق گرفته‌اند یا مجرد هستند. زنان هدایت راه و ساختار سفر را بر عهده دارند. مسافران زن جسور و مستقل و به دنبال تجارب جدید و بکر هستند. آنها هستند که مکان تعطیلات را مشخص می‌کنند و تصمیم می‌گیرند چه زمانی آن‌جا را ترک کنند. در سال ۲۰۱۴ هفتاد درصد زنان آمریکایی حداقل یک بار تجربۀ ماجراجویی یک‌نفره را داشتند. آنها به دنبال هتل پنج‌ستاره نبودند، بلکه می‌خواستند در طبیعت بکر ماجراجویی کنند. شرکت‌های گردشگری نمی‌توانستند این مطالبات را نادیده بگیرند. از سویی تغییرات آب و هوا در جهان انسان‌ها را تحت تأثیر قرار داده است. مسافران از تأثیر رفتارشان بر کرۀ زمین آگاه‌اند و بیشتر در پی سفری با هدف پایداری منطقه هستند. گردشگران مدرن برای کم کردن ردپای خود، محل‌های اقامت را در نزدیکی خانه‌های بومی انتخاب یا برای ثبت سفر خود بیش از پیش از دوربین استفاده کردند. کمپین‌های جهانی برای برنامه‌ریزی مسافرت‌هایی با رویکرد گردشگری پایدار موجب شکل‌گیری تغییرات در ذهن مسافران شد، آنها بیشتر بر تأثیر محیط زیستی، اقتصادی و اجتماعی بازدید خود تأکید داشتند و از شرکت‌های گردشگری می‌خواستند تا به این ارزش‌ها احترام بگذارند.
طی ۲۰ سال گذشته، پایداری و مدیریت محیط زیستی گردشگری به صورت متمرکز در شرکت‌های گردشگری صورت گرفته است. در میان تبلیغات هتل‌ها بر سیستم مدیریت زباله، کنترل کیفیت آب و هوا و صرفه‌جویی در مصرف انرژی تأ کید می‌شود. ممکن است مسافران از صاحبان هتل خواسته باشند که از مصرف حوله‌‍‌های یکبارمصرف خودداری کنند، در نتیجۀ این مطالبات در هتل‌ها سیستم‌های کارآمد برای روشنایی، تهویۀ مطبوع و حفاظت از آب نصب شده است.
منتشر شده در فصلنامه صنوبر،سال سوم، شماره نهم، ص ۱۱۴ تا ۱۱۷.