گیاهان استان فارس، خزانۀ سبز زاگرس
مینا حسینی/ مناطق حفاظت‌شدۀ استان فارس رویشگاه بسیاری از گونه‌های گیاهان زاگرس است. استان فارس از نظر اقلیمی و پوشش گیاهی به دو بخش سردسیر و گرمسیر تقسیم شده است. بارندگی در نواحی شمال غربی این استان نسبتاً خوب و در نواحی جنوبی نسبتاً کم است. پوشش گیاهی استان فارس از درختان جنگلی گیاهان دارویی و صنعتی تشکیل شده و از نظر تراکم به سه گروه استپی و نیمه‌استپی و جنگلی تقسیم می‌شود.
درمنه، گز، گون، اسپند، تلخ بیان و لالۀ واژگون قوزدار از گیاهان استپی این استان هستند. از شیرین‌بیان، گل گاوزبان، کتیرا و آنغوزه و گون نیز می‌توان به‌عنوان گیاهان دارویی منطقه نام برد. کنگر، جاشیر، خارشتر، بومادران، شاه‌تره، چوبک و انواع گون از مهمترین گیاهان استان فارس هستند. درختان مهم این منطقه شامل چنار، بید، کاج، سرو و زبان‌گنجشک می‌شود و مهمترین گونه‌های درختی استان بادام کوهی، بنه و بلوط است.
گیاه شیرین‌بیان(Glycyrrhiza glara)
از گیاهان علفی و پایدار بوده و گل‌های آن به رنگ آبی روشن و غالباً همراه با لکۀ سفید رنگ است. میوۀ این گیاه نیز قهوه‌ای رنگ است. شیرین‌بیان یک گیاهان دارویی است که به‌صورت خودرو رشد می‌کند.
جاشیر(Prabgos ferulaceae)
این گیاهِ خوراکی در ارتفاعات می‌روید. گل‌های آن به رنگ زرد و دارای ساقه‌هایی بلند است. از این گیاه در تولید مواد آرایشی و بهداشتی استفاده می‌شود.
آنغوزه (Ferula assa foetida)
گیاهی بوته‌ای و دارای ساقۀ محکم و ضخیم است. آنغوزه در طول عمرش فقط یک‌بار گل می‌دهد و گل‌های آن زرد رنگ است. این گیاه کاربرد دارویی و صنعتی نیز دارد.
بادام کوهی (Amygdalus scoparia)
درختچه‌ای کوتاه با شاخ و برگ زیاد و باردهی قابل توجه است که میوه‌هایی آن گرد و بیضی دارد که پراکنش آن در تمامی نواحی زاگرسی ایران دیده می‌شود. مغز بادام کوهی خوراکی بوده و ارزش غذایی بالایی دارد.
بنه (Pistacia atlantica)
بنه یا پستۀ کوهی درختی دو پایه بوده و شکل میوۀ آن کروی شکل است. بنه به‌خاطر روغنی بودن، چربی و انرژی بسیاری در خود دارد. شیرۀ سقز را از درخت بنه می‌گیرند. سقز صمغی سبز رنگ، خیلی روشن و غلیظ و چسبنده است و استفادۀ دارویی دارد.
بلوط ایرانی (Quercus brantii)
این درخت با نام بلوط زاگرس نیز شناخته شده و از درختان بلوط بومی ایران است. درخت بلوط ایرانی روی انواع خاک‌ها گسترش دارد و خاک آهکی را بیشتر می‌پسندد. برگ‌های آن یکنواخت، با حاشیۀ دندانی‌شکل است و بیشترین گسترش را در میان گونه‌های بلوط موجود در ایران دارد. ویژگی مهم این‌گونه که نقش اساسی در بقای آن داشته قدرت جست‌زنی آن به دو صورت پاجوش و ریشه‌جوش(جوانه‌هایی که روی ریشه‌های سالم می‌روید) است.
کنگر (Gundelia tournefortii)
کنگر دارای برگ‌های خاردار و ساقه‌های ضخیم است. این گیاه خوراکی بوده و به‌صورت خودرو می‌روید. کنگر غنی از پتاسیم است. این گیاه در شرایط خشکی بسیار مقاوم است و می‌تواند در مناطق کم‌رطوبت و خشک هم بروید. کنگر دارای مقادیر بالایی از ویتامینC، مس، منیزیم، فسفر است.
بومادران (Achillea millefolium)
این گیاه، علفی و چندساله با طبعی گرم و خشک است که در اوایل بهار به‌صورت خودرو در دشت‌ها، کنار جاده‌ها و نواحی کوهستانی رشد می‌کند. گل‌های بومادران اغلب به رنگ زرد و سفید و خوشه‌ای است. بومادران خواص دارویی دارد و در طب سنّتی به‌صورت عرق و یا دمنوش مورد استفاده قرار می‌گیرد.
خارشتر (Alhagi)
خارشتر گیاهی پایدار است. بوته‌های آن نیمه‌درختچه‌ای و ساقه‌های آن سبز با خارهای تیز و نوک‌زرد است. این گیاه به سرما مقاوم بوده و به آب کمی نیاز دارد. خارشتر دارای ریشه‌های عمیق بوده که گاهاً به عمق ۵ تا ۷ متر هم می‌رسد. از خارشتر به‌عنوان علوفه‌‌های خوراکی برای دام نیز استفاده می‌کنند.
شاه‌تره (Fumaria officinalis)
شاه‌تره از گل‌های نامنظم و برگ‌های بریده تشکیل شده‌است. گیاهی که طبع سردی دارد و از گیاهان دارویی منطقه به شمار می‌آید. در طب سنّتی نیز برای درمان بیماری‌های پوستی از آن استفاده می‌شود.
چوبک (Acanthophyllum)
انواع درختچه‌های کوچک از تیرۀ میخکیان، که پوستی صاف و کبودرنگ و برگ‌هایی کشیده و نوک‌تیز دارد. چوبک دارای ریشه‌های سخت استخوانی با پوستۀ ضخیم است. این گیاه یک نوع علف از گیاهان گرم و خشک است. گل‌های آن به صورت مجموع بر یک پایۀ بلند شاخه قرار دارد.
گون (Astragalus)
گیاهی چندساله و دارای ساقه‌های رشدیافته به رنگ بنفش تیره است. گل‌های آن معمولاً به رنگ ارغوانی و گاه آبی یا سفید بوده و در انتهای شاخه‌های گل‌دهنده قرار دارد. کتیرا محصول اصلی گون است که در اثر خراش دادن ساقه، از گیاه خارج شده و در مجاورت هوا و در اثر تبخیر آب به‌تدریج سخت می‌شود. در استان فارس گونه‌های مختلف گون وجود دارد. یکی از این گونه‌ها گون بالشتکی‌خاردار بوده که این‌گونه انحصاری ایران است.
از دیگر گونه‌هایی که پوشش گیاهی غنی استان فارس را تشکیل می‌دهند می‌توان به انواع گل حسرت (برف‌زی، رنگارنگ، شیرازی، آذری، تمشکین، زعفرانی) انواع عروس‌سنگ‌ها (اسفندیاری، پرسپولیسی، خزه‌ای، سروستانی، شیرازی)، انواع مینا (زبانکی، پرکُپه، صخره‌زی، آذربایجانی) انواع مریم‌گلی (کبیر، مزرعه‌روی، آذربایجانی، لوله‌ای، سوری) چلیپای بنفش و زرد، جام‌زرین‌کوروش، لاله‌حافظی، گل، ماهور، آویشن دنایی، آلالۀ برف‌زی، زنبق ایرانی، گاوزبان بدل، زبان پس‌قفا، شکر تیغال، کک‌کش بیابانی، فرفیون، گلایل‌صحرایی، اسپرس‌کوهی، افرا، کیکم، کاروان‌کش و ده‌ها گونۀ دیگر نام برد.
هرچند به دلیل بومی بودن این گیاهان و جایگاهی که طب سنّتی از دیرباز در زندگی ایرانیان داشته بسیاری از این گیاهان برای ما ارزشی معمولی و شاید پیش‌پاافتاده داشته باشند ولی نباید فراموش کرد که بسیاری از آن‌ها در زمرۀ گران‌بهاترین گیاهان دارویی جهان هستند. وجود هریک از این گیاهان در مناطق کوهستانی زاگرسی ما، به مثابه تکه‌ای جواهر از خزانۀ تنوع زیستی سرزمین‌مان ارزشمند و نیازمند حفاظت است.
متأسفانه در سال‌های اخیر شاهد برداشت بی‌رویه از گیاهان خودروی وحشی گلدار دارویی یا غیردارویی از مناطق کوهستانی کشورمان هستیم که یا توسط گردشگران ناآگاه و یا به دست بومیان کم‌برخوردار برای کسب درآمد صورت می‌گیرد. همچنین جمعیت درختان و درختچه‌های ارزشمند این نواحی نیز یا بر اثر آفات فصلی و آتش‌سوزی‌ها و یا به دست بومیان برای تأمین سوخت، رو به کاهش گذاشته‌اند که نیازمند کار فرهنگی، تجمیع نیروهای حامی محیط‌زیست و دلسوزان بومی برای ارتقای فرهنگ گردشگران و بومیان است تا از این خزانۀ گران‌بهای زیستیِ سرزمین‌مان حفاظت شود.
منابع
- دانشنامۀ گیاهان دارویی و میوه‌ها؛ تألیف مهندس رضا محمدی جاویدی.
- پایگاه اینترنتی سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران (استان فارس) fars.doe.ir
- معارف گیاهی، حسین میرحیدر، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص ۵۳۲.
- ویکی‌پدیا.
فصلنامۀ صنوبر، سال ششم، شمارۀ ۱۶ و ۱۷، ص ۱۴۴ تا ۱۴۹.