گیاهان دارویی در توسعۀ گیلان
مژده لطیفی/گیاهان دارویی در کشور یکی از مواردی است که با توجه به نیاز جامعه‌ی کنونی و نیاز به صادرات بیشتر مورد توجّه قرار گیرد. استفاده از این گیاهان در گذشته محدود به روستاها و رویشگاه‌های اصلی گیاهان بود، بعدها توسط افرادی که در این زمینه فعالیت می‌کردند به افراد در دیگر مناطق منتقل شد.
اهمیت توسعه‌ی پایدار در جهان با توجه به آسیب‌هایی که به محیط‌زیست وارد شده است، این روزها قابل چشم‌پوشی نیست. توسعه‌ی پایدار و قدم گذاشتن در مسیر درست توسعه یکی از عواملی است که در رفاه حال حاضر ما انسان‌ها و فرزندان ما مؤثر بوده و می‌تواند در راستای بهره‌برداری درست، اصولی و بهبود شرایط موجود سرمایه‌های انسانی، ملّی و اجتماعی گام بردارد.
در این مسیر موارد قابل تأمّل زیادی وجود دارند و دانش مؤثری قابل کسب است. دانش روز دنیا و کشور ما در این مسیر قرار دارد و فقط باید در استفاده درست از این دانش‌ها برنامه‌ریزی درست و کاربردی وجود داشته باشد.
امروزه عطاری‌ها یکی از محل‌هایی هستند که برای تهیه‌ی گیاهان دارویی به آنها مراجعه می‌کنیم. اکثر نیازها و نکات موردنظر در راستای رشد و پرورش این گیاهان در کشور موجود است. از جمله شرایط آب و هوایی مناسب در رشد و پرورش گیاهان دارویی در کنار استفاده‌های سنتی آنها بسیار مشهود است.
استان گیلان یکی از استان‌هایی است که در این زمینه می‌تواند به عنوان یکی از گزینه‌های تأثیرگذار دیده شود. صحبت از توسعه‌ی پایدار و توجه به چهار پایه‌ی اصلی توسعه‌ی پایدار یعنی اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی-سیاسی و محیط‌زیست و دیدن پیوستگی توسعه در تمام این چهار پایه در زمینه‌ی گیاهان دارویی و یکی را فدای دیگری نکردن از عواملی است که باعث می‌شود در مسیر درست گام برداریم و رشد مؤثری ایجاد شود.
توسعه‌ی کشت و بهره‌برداری از گیاهان دارویی در راستای توسعه‌ی پایدار استان یکی از مواردی است که این روزها باید بیشتر مورد کنکاش و اهمیت قرار گیرد. استفاده از چنین گیاهانی در طی ۱۰ سال اخیر در استان رشد چشمگیری داشته است. وقتی درمورد گیاهان دارویی صحبت می‌شود، استفاده‌ی سنّتی و بهره‌برداری و برداشت از منابع‌طبیعی، اولین مواردی است که به دنبال آنها هستیم.
رشته‌ی دانشگاهی تولید و بهره‌برداری از این گیاهان با هدف استفاده از شرایط مناسب تولید و فرآوری گیاهان دارویی در کشور و کاهش سطح برداشت از محیط زیست، سال‌هاست که در حال پذیرش افرادی است که بتوانند در تولید گیاهان دارویی در زمین‌های مناسب کشت از بهره‌برداری‌های سنّتی دوری کنند.
با اینکه برداشت گیاهان دارویی از طبیعت شامل هزینه‌های تولید بسیار کمتری نسبت به کشت گیاهان در زمین‌های زراعی مناسب است، اما با توجه به توسعه‌ی پایدار باید به این نکته اهمیت بیشتری داده و شرایط مناسبی فراهم کنیم. این نکته به این معنی نیست که تمام این گباهان قابلیت کشت در مزرعه را دارند. این گیاهان با توجّه به سطح کشت مورد نیاز، آب و هوای خاص مناسب رشد، میزان تولید مواد مؤثر، مورد آزمایش و اصلاح قرار گرفته و در این راستا مناسب کشت تعیین می‌شوند.
نگرانی بزرگی که وجود دارد این است که افراد بسیاری درطی سال‌ها بدون داشتن دانش مورد نیاز برای جمع‌آوری گیاهان دارویی از طبیعت، دست‌درازی‌هایی به عرصه‌های طبیعی داشته اند و خطر انقراض این گونه‌های ارزشمند در کشور و البته در استان گیلان را بیش از پیش ایجاد کرده‌اند.
گیاهان دارویی در طبیعت به دلیل گستردگی پراکندگی در منطقه و تطبیق خود با شرایط اقلیمی و تنش‌های محیطی می‌توانند در حفظ و پایداری خود به صورت چرخه‌ای منظم و ثابت، رشد و تکثیر پیدا کنند. یکی از مشکلات موجود، برداشت بی‌رویه‌ی گیاهان دارویی از طبیعت در طی سال‌هاست که این چرخه‌ی طبیعی را دچار اختلال کرده و تعداد زیادی از گیاهان دارویی به‌خصوص آن دسته از گیاهانی که از ریشه و یا ریزوم آنها بیشترین مواد مؤثر بهره‌برداری می‌شود، در خطر انقراض و نابودی هستند.
گیاهان دارویی با توجّه به اینکه به‌صورت طبیعی و در عرصه‌های طبیعی رشد می‌کنند این قابلیت را دارند که با گیاهان هم‌گونه‌ی خود، دگرگشنی داشته و برای بقا و ماندگاری خود گونه‌های مقاوم‌تری به وجود آورند. امروزه یکی از تلاش‌هایی که در حوزه‌ی گیاهان دارویی شده است، اصلاح گیاهان دارویی با توجه به پروتکل‌های موجود است.
اصلاح گیاهان دارویی از منظر توسعه دارای چند بخش است؛ بخشی مربوط به کشت‌وکار در زمین زراعی مناسب است. بخشی مربوط به توسعه و نگهداری از آنها در زمین‌هایی است که گیاه به صورت خودرو رشد کرده و در واقع منطقه‌ی بومی خودش است، و بخشی هم مربوط به کشت گیاهان در شرایط آزمایشگاهی و تولید گیاهانی است که دارای بالاترین میزان مواد مؤثر و عملکرد هستند. این بخش مربوط به گیاهانی است که در خطر انقراض هستند یا به سختی با شرایط موجود در طبیعت هماهنگ می‌شوند.
در مسیر اصلاح و توسعه‌ی گیاهان دارویی در گیلان، با توجه به اینکه این گیاهان به صورت فراوان و کاربردی با بالاترین خاصیت دارویی دیده می‌شود، می‌توان بستر مناسب برای این فرآیند را فراهم کرد.
البته منظور از کاربرد گیاهان دارویی، فقط به صورت سنّتی و دم‌کرده نیست. امروز مواد مؤثر این گیاهان علاوه بر استفاده به صورت سنّتی، در صنعت داروسازی و مواد غذایی هم کاربردهای چشمگیری دارند. مصرف درست داروهایی که از مواد مؤثر گیاهی در آنها استفاده شده است، می‌تواند مطمئن‌تر و در بعضی موارد دارای عوارض کمتری نسبت به داروهای شیمیایی باشد و شرکت‌های تولیدکننده‌ی داروهای گیاهی به شکل صنعتی نیز امروزه کم نیستند.
با توجه به این حجم از پتانسیل موجود در استان گیلان، توسعه‌ی پایدار گیاهان دارویی می‌تواند جایگاه مؤثری در مسیر درست توسعه‌ی پایدار داشته باشد.
این مسیر در طی سال‌های اخیر وجود داشته و نگاهی به فرآیند توسعه‌ی گیاهان دارویی نشان می‌دهد که با مدیریت صحیح، می‌توان افراد بومی و محلّی هر روستا را در راستای حفظ، توسعه، پرورش و بهره‌برداری درست در این زمینه همراهی کرد. در این صورت می‌توان علاوه بر بهره‌برداری اقتصادی از منبع ارزشمند این گیاهان، به حفظ و تداوم این گونه‌ها در طبیعت کمک کرد.
به این منظور، افزایش آگاهی‌رسانی در راستای اهمیت تولید و بهره‌برداری از گیاهان دارویی و مسیرهای کشت و پرورش آنها در زمین‌های شخصی خود کشاورزان اهمیت ویژه‌ای دارد. می‌توان به افراد بومی، روش‌های پایدار تشکیل چرخه‌ی تولید، خشک کردن، عرضه و انتقال گیاهان دارویی به کارخانه‌های فرآوری را پیشنهاد داده و آموزش داد.
این روند به شکلی محدود در گیلان در حال انجام و پیگیری است. با این حال می‌توان در راستای آگاهی‌رسانی درست و پرقدرت و توانمندسازی افراد علاقه‌مند در این زمینه، تلاش و تداوم بیشتری داشته و کلیه‌ی دینفعان این عرصه را همراه کرد.
یکی از ملزومات اولیه این است که کلیه‌ی دینفعان، اهمیت بالای این روند را درک نموده و با استراتژی و برنامه‌ی عملی درست گام بردارند. همچنین باید امکانی فراهم شود تا این افراد و گروه‌ها در راستای توسعه‌ی پایدار استان در کنار هم قرار گرفته و این چرخه‌ی پیوسته را ببینند و برای استحکام آن به صورت اصولی و علمی گام‌های مؤثر برداشته شود.
فصلنامۀ صنوبر، سال پنجم، شماره ۱۳و۱۴، ص ۱۴۰ تا ۱۴۳