آلودگی پلاستیک: علل، اثرات و راهکارها
نویسندگان: چاندا شانسا تلما، لوفیو چیتاندو، لاونیس انگیلوبی
تلخیص و ترجمه: فصلنامه صنوبر
به مناسبت شعار امسال روز جهانی محیط‌زیست: مقابله با آلودگی پلاستیک
این مطالعه جامع به بررسی علل، اثرات و راهکارهای احتمالی برای مقابله با آلودگی پلاستیک می‌پردازد. پژوهش حاضر با ترکیب یافته‌های تحقیقاتی موجود، چالش‌های کلیدی و فرصت‌های پیش‌رو برای حل این مسئله فوری را مورد بحث قرار می‌دهد.
آلودگی پلاستیک به یک بحران زیست‌محیطی جهانی تبدیل شده که تأثیرات عمیقی بر اکوسیستم‌ها، حیات وحش و سلامت انسان دارد. در این مطالعه، راهبردهای کاهش مصرف پلاستیک، بهبود سیستم‌های مدیریت پسماند و ترویج جایگزین‌های پایدار بررسی شده است. همچنین، نقش مداخلات سیاستی، کمپین‌های آگاهی‌بخشی عمومی و نوآوری‌های فناورانه در کاهش آلودگی پلاستیک مورد بحث قرار گرفته است. با درک پیچیدگی‌های آلودگی پلاستیک و اجرای راهکارهای مؤثر، جامعه می‌تواند به سمت محیطی پاک‌تر و سالم‌تر برای نسل‌های آینده گام بردارد.
آلودگی: تعریف و انواع
آلودگی به ورود مواد آلاینده به محیط طبیعی اطلاق می‌شود که منجر به تغییرات نامطلوب می‌گردد. این آلاینده‌ها می‌توانند به اشکال مختلفی مانند مواد شیمیایی، ذرات یا انرژی وجود داشته باشند و منشأ آنها هم می‌تواند طبیعی باشد و هم ناشی از فعالیت‌های انسانی. آلودگی می‌تواند هوا، آب و خاک را تحت تأثیر قرار دهد و همچنین بر اکوسیستم‌ها، حیات وحش و سلامت انسان تأثیر بگذارد. نمونه‌های آلودگی شامل آلودگی هوا (ناشی از انتشار خودروها، فعالیت‌های صنعتی و غیره)، آلودگی آب (ناشی از فاضلاب، پساب صنعتی، رواناب کشاورزی و غیره)، آلودگی خاک (ناشی از آفت‌کش‌ها، فلزات سنگین و غیره) و آلودگی صوتی (ناشی از ترافیک، ماشین‌آلات صنعتی و غیره) می‌شود (آپادهایا، ۲۰۱۹).
مدیریت پسماند
از سوی دیگر، چاندا و چیتوندو (۲۰۲۴) مدیریت پسماند را به‌عنوان فرآیند سیستماتیک جمع‌آوری، انتقال، پردازش، بازیافت و دفع مواد زائد به‌گونه‌ای تعریف می‌کنند که از نظر زیست‌محیطی دوستدار طبیعت، از نظر اجتماعی مسئولانه و از نظر اقتصادی مقرون‌به‌صرفه باشد. پیشینه و اهمیت مدیریت پسماند از عوامل مختلفی مانند حفاظت از محیط زیست ناشی می‌شود، زیرا دفع نامناسب زباله می‌تواند منجر به آلودگی زمین، آب و هوا شود.
منابع رایج آلودگی پلاستیک
منابع رایج آلودگی پلاستیک شامل دفع نامناسب زباله‌های پلاستیکی، ریخت‌وپاش، زیرساخت‌های ناکافی بازیافت و ریزپلاستیک‌های ناشی از تجزیه اقلام پلاستیکی بزرگتر است. آلودگی پلاستیک تأثیرات گسترده‌ای دارد، از جمله گرفتار شدن و بلعیده شدن توسط حیوانات دریایی، اختلال در اکوسیستم‌ها، آلودگی منابع غذایی و آب و حتی انتشار مواد شیمیایی مضر هنگام تجزیه پلاستیک‌ها. مقابله با آلودگی پلاستیک مستلزم ترکیبی از تلاش‌ها از جمله کاهش مصرف پلاستیک، بهبود روش‌های مدیریت پسماند، ترویج بازیافت و استفاده مجدد و توسعه مواد جایگزین که برای محیط زیست کم‌ضررتر هستند، می‌باشد (بارت و همکاران، ۲۰۲۰).
آلودگی پلاستیک: یک چالش جهانی
آلودگی پلاستیک به‌عنوان یکی از چالش‌برانگیزترین مسائل زیست‌محیطی قرن بیست‌ویکم ظهور کرده است. با استفاده گسترده از پلاستیک در صنایع مختلف و محصولات مصرفی، انباشت زباله‌های پلاستیکی در محیط زیست به سطح هشداردهنده‌ای رسیده است. از اقیانوس‌ها و مسیرهای آبی گرفته تا اکوسیستم‌های خشکی، آلودگی پلاستیک خطرات قابل‌توجهی برای تنوع زیستی، یکپارچگی اکوسیستم و رفاه انسان ایجاد می‌کند (بانک و هانسون، ۲۰۱۹).
پلاستیک‌ها و آلودگی پلاستیک چیست؟
پلاستیک‌ها مواد مصنوعی ساخته‌شده از پلیمرهای آلی هستند که به‌راحتی قالب‌گیری می‌شوند و در تولید محصولات مختلف استفاده می‌شوند. با دوام بودن و ارزان‌قیمت بودن آنها باعث استفاده گسترده شده، اما همین ویژگی‌ها باعث تجمع آنها در طبیعت و ایجاد آلودگی پلاستیک می‌شود.
آلودگی پلاستیک به تجمع محصولات پلاستیکی در محیط زیست اطلاق می‌شود که اثرات منفی بر اکوسیستم‌ها و موجودات زنده دارد. این آلودگی شامل پلاستیک‌های بزرگ (مانند بطری‌ها و کیسه‌ها) و ریزپلاستیک‌ها (ذرات کوچکتر از ۵ میلی‌متر) می‌شود که از تجزیه پلاستیک‌های بزرگتر یا تولید مستقیم (مثل میکروبیدهای موجود در محصولات آرایشی) ناشی می‌شوند.
پلاستیک‌ها موادی مصنوعی هستند که از پلیمرها (زنجیره‌های بلند مولکولی) ساخته می‌شوند. این مواد عمدتاً از مشتقات نفتی تولید می‌گردند، اگرچه انواعی به نام بیوپلاستیک‌ها نیز از منابع تجدیدپذیر مانند نشاسته ذرت یا سلولز ساخته می‌شوند. پلاستیک‌ها به دلیل دوام بالا، انعطاف‌پذیری و هزینه کم، کاربردهای گسترده‌ای در بسته‌بندی مواد غذایی، لوازم خانگی، قطعات خودرو و الکترونیک دارند. سالانه حدود ۲۷۵ میلیون تن زباله پلاستیکی در جهان تولید می‌شود که بین ۴.۸ تا ۱۲.۷ میلیون تن آن وارد دریاها می‌گردد.
آلودگی پلاستیکی به تجمع ضایعات پلاستیکی در محیط‌زیست به ویژه در اقیانوس‌ها، رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و خشکی اشاره دارد. این مشکل زمانی رخ می‌دهد که محصولات پلاستیکی به طور نامناسب دفع شده یا بازیافت نمی‌شوند. با توجه به ماندگاری صدها ساله پلاستیک‌ها در طبیعت، این مواد آسیب‌های جدی به حیات وحش و اکوسیستم‌ها وارد می‌کنند (ابوت و سومایلا، ۲۰۱۸).
سیر تاریخی آلودگی پلاستیک
تاریخچه آلودگی پلاستیک به میانۀ قرن بیستم و گسترش استفاده از پلاستیک بازمی‌گردد:
– اختراع و توسعۀ اولیه: اولین پلیمر مصنوعی به نام باکلیت در سال ۱۹۰۷ توسط لئو بکلند ساخته شد. در ابتدا پلاستیک‌ها به دلیل تطبیق‌پذیری و دوام مورد استقبال قرار گرفتند.
– رشد انفجاری پس از جنگ: پس از جنگ جهانی دوم، پیشرفت‌های فناوری و دسترسی به مواد نفتی ارزان، تولید پلاستیک را به شدت افزایش داد. پلاستیک‌ها جای مواد سنتی مانند چوب، فلز و شیشه را در بسیاری از کاربردها گرفتند.
– ظهور فرهنگ مصرف یکبارمصرف: در دهه‌های پس از جنگ، تولید محصولات یکبارمصرف مانند بطری‌ها، کیسه‌ها و بسته‌بندی‌ها به شدت افزایش یافت (G20، ۲۰۲۱). این در حالی بود که زیرساخت‌های مدیریت پسماند از رشد مصرف عقب ماندند.
– هشدارهای محیط‌زیستی: از دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰، پژوهشگران و فعالان محیط‌زیست نسبت به تجمع پلاستیک در طبیعت هشدار دادند. اولین گزارش‌ها از آلودگی پلاستیکی اقیانوس‌ها در این دوره ثبت شد.
– افزایش آگاهی عمومی: در اواخر قرن بیستم و اوایل قرن بیست‌ویکم، تحقیقات علمی و فعالیت‌های مردمی توجه جهانی را به این معضل جلب کرد.
– اقدامات اخیر: در سال‌های اخیر، اقداماتی مانند ممنوعیت پلاستیک‌های یکبارمصرف، ترویج بازیافت و توسعه مواد جایگزین انجام شده است (GDOT، ۲۰۲۰). با این حال، سالانه میلیون‌ها تن پلاستیک همچنان وارد اقیانوس‌ها می‌شود.
چالش‌های پیش‌رو
مقابله با آلودگی پلاستیک نیازمند اقدامات هماهنگ در سطوح محلی، ملی و جهانی برای:
– کاهش مصرف پلاستیک
– بهبود سیستم‌های مدیریت پسماند
– توسعه جایگزین‌های پایدار
می‌باشد. این چالش همچنان به عنوان یکی از جدی‌ترین معضلات محیط‌زیستی عصر حاضر باقی است.
آلودگی پلاستیک تهدیدات گسترده‌ای برای محیط‌زیست و سلامت انسان‌ها ایجاد می‌کند. این معضل جهانی می‌تواند باعث گرفتار شدن و خفگی حیوانات دریایی شود، توسط گونه‌های مختلف جانوری بلعیده شود و مواد شیمیایی مضر را به محیط‌زیست نشت دهد. نگرانی‌های جدی‌تری نیز وجود دارد، از جمله یافت شدن ریزپلاستیک‌ها در آب آشامیدنی، محصولات دریایی و حتی هوایی که تنفس می‌کنیم، که تأثیرات بالقوه‌ای بر سلامت انسان دارد (فارادی، ۲۰۱۹).
دلایل متعددی وجود دارد که آلودگی پلاستیک را به یک بحران جهانی تبدیل کرده است. اولاً زباله‌های پلاستیکی در همه‌جا حضور دارند؛ از اقیانوس‌ها و رودخانه‌ها گرفته تا جنگل‌ها و حتی مناطق دورافتاده. این گستردگی نشان‌دهنده وسعت فعالیت‌های انسانی و ابعاد عظیم مشکل آلودگی است. ثانیاً پلاستیک‌ها به‌طور غیرعادی بادوام هستند و می‌توانند صدها تا هزاران سال در محیط‌زیست باقی بمانند. این ماندگاری طولانی‌مدت به این معنی است که هر قطعه پلاستیک که وارد محیط می‌شود، برای مدت‌ها به عنوان یک تهدید برای اکوسیستم‌ها و حیات‌وحش عمل می‌کند (EREF، ۲۰۱۶).
حیوانات دریایی، پرندگان و سایر جانوران اغلب زباله‌های پلاستیکی را با غذا اشتباه می‌گیرند یا در آنها گرفتار می‌شوند که منجر به آسیب‌دیدگی، خفگی و مرگ می‌شود. این امر نه‌تنها به گونه‌های منفرد آسیب می‌زند، بلکه می‌تواند کل اکوسیستم‌ها را مختل کند. با گذشت زمان، قطعات بزرگتر پلاستیک به ذرات کوچکتری به نام ریزپلاستیک‌ها (کمتر از ۵ میلی‌متر) تجزیه می‌شوند. این ذرات کوچک به راحتی توسط طیف گسترده‌ای از موجودات زنده از پلانکتون‌ها گرفته تا ماهی‌ها و پرندگان بلعیده می‌شوند و می‌توانند در زنجیره غذایی تجمع یابند و در نهایت به بدن انسان‌ها راه پیدا کنند.
یکی دیگر از جنبه‌های نگران‌کننده، توانایی پلاستیک‌ها در نشت مواد شیمیایی مضر به محیط است. بسیاری از مواد افزودنی مورد استفاده در تولید پلاستیک‌ها، مانند بیسفنول A (BPA) و فتالات‌ها، با مشکلات مختلف سلامتی از جمله اختلالات تولیدمثلی و ناهنجاری‌های رشدی مرتبط شناخته شده‌اند. این مواد نه‌تنها برای حیات‌وحش، بلکه برای سلامت انسان نیز خطرات جدی ایجاد می‌کنند.
از منظر اقتصادی، آلودگی پلاستیک هزینه‌های قابل‌توجهی بر جوامع و دولت‌ها تحمیل می‌کند. این هزینه‌ها شامل مخارج پاکسازی محیط‌زیست، خسارت به صنایعی مانند گردشگری و ماهیگیری، و تأثیرات منفی بر سیستم‌های بهداشت و درمان می‌شود. علاوه بر این، تولید، حمل‌ونقل و دفع پلاستیک‌ها سهم قابل‌توجهی در انتشار گازهای گلخانه‌ای دارد که تغییرات اقلیمی را تشدید می‌کند. پلاستیک‌ها همچنین می‌توانند با اختلال در اکوسیستم‌ها و تغییر تعادل ذخیره کربن در خاک و اقیانوس‌ها، چرخه طبیعی کربن را تحت تأثیر قرار دهند.
جنبه دیگر این معضل، تأثیر منفی آلودگی پلاستیک بر زیبایی مناظر طبیعی و مکان‌های تاریخی است که می‌تواند صنعت گردشگری را تحت تأثیر قرار دهد و به میراث فرهنگی آسیب بزند. این وضعیت همچنین بازتابی از ضعف در مدیریت محیط زیست و ارزش‌گذاری‌های اجتماعی است (Bao و همکاران، ۲۰۱۸).
برای مقابله با این چالش جهانی، نیازمند اقدامات هماهنگ و همه‌جانبه در سطوح محلی، ملی و بین‌المللی هستیم. این اقدامات شامل کاهش تولید و مصرف پلاستیک، بهبود سیستم‌های مدیریت پسماند، ترویج بازیافت و توسعه مواد جایگزین، و همچنین افزایش آگاهی در میان مصرف‌کنندگان و سیاستگذاران می‌شود. تنها با چنین رویکرد جامعی می‌توان امیدوار بود که این بحران زیست‌محیطی به‌تدریج مهار شود و از آسیب‌های بیشتر به اکوسیستم‌های طبیعی و سلامت انسان‌ها جلوگیری گردد.
بیان مسئله
آلودگی پلاستیکی به عنوان یک چالش زیست محیطی جدی ظهور کرده که تهدیدی برای اکوسیستم‌ها، حیات وحش و سلامت انسان در سطح جهانی محسوب می‌شود. علیرغم افزایش آگاهی و تلاش‌ها برای مقابله با این معضل، آلودگی پلاستیکی به دلیل استفاده مستمر و دفع نامناسب پلاستیک‌ها همچنان در حال افزایش است.
حل این مشکل مستلزم رویکردی جامع و مشارکتی است که تمامی ذینفعان از جمله دولت‌ها، صنایع، مراکز علمی و جامعه مدنی را در بر گیرد (بارت، ۲۰۲۰). راهکارهای مؤثر باید شامل کاهش تولید پلاستیک، بهبود زیرساخت‌های مدیریت پسماند، ترویج جایگزین‌های پایدار و ارتقای آگاهی عمومی و تغییر رفتار باشد.
علاوه بر این، همکاری بین‌المللی برای توسعه و اجرای سیاست‌ها و مقرراتی که آلودگی پلاستیکی را در مقیاس جهانی کاهش دهد، ضروری است. چنین اقداماتی می‌تواند محیطی پاک‌تر و سالم‌تر را برای نسل‌های حاضر و آینده تضمین کند.
این چالش پیچیده نیازمند عزمی جهانی و اقدامات هماهنگ در تمام سطوح است تا از تشدید اثرات مخرب آن بر سیستم‌های طبیعی و انسانی جلوگیری شود.
چارچوب نظری پژوهش
چارچوب نظری این پژوهش بر پایه چندین نظریه برای درک علل، پیامدها و راهکارهای مقابله با آلودگی پلاستیک استوار است. مطالعه حاضر عمدتاً از نظریه سیستم‌ها به عنوان چارچوب اصلی بهره گرفته است. اگرچه ریشه‌های مفهوم نظریه سیستم‌ها به رشته‌های مختلف بازمی‌گردد، اما عموماً ابداع آن به زیست‌شناس اتریشی لودویگ فون برتالانفی در دهه ۱۹۲۰ نسبت داده می‌شود. وی این مفهوم را در دهه‌های ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰ توسعه داد، هر چند باید توجه داشت که ایده سیستم‌ها و تفکر سیستمی در اشکال گوناگون در طول تاریخ و در فرهنگ‌های مختلف وجود داشته است.
بر اساس نظریه سیستم‌ها، آلودگی پلاستیک به عنوان یک سیستم پیچیده با اجزای به هم پیوسته در نظر گرفته می‌شود. این دیدگاه نشان می‌دهد که آلودگی پلاستیک محصول عوامل متعدد و درهم تنیده‌ای است که در یک سیستم با هم تعامل دارند. از جمله این عوامل می‌توان به مصرف بی‌رویه محصولات پلاستیکی، سیستم‌های ناکارآمد مدیریت پسماند، کمبود زیرساخت‌های بازیافت، شیوه‌های صنعتی و رفتارهای اجتماعی ناشی از فرهنگ مصرف‌گرایی و بازاریابی اشاره کرد.
آلودگی پلاستیک تأثیرات چندبعدی و پیچیده‌ای بر محیط زیست، اکوسیستم‌ها، سلامت انسان و اقتصاد جهانی بر جای می‌گذارد. نظریه سیستم‌ها به درک این تأثیرات متقابل و حلقه‌های بازخوردی که ایجاد می‌کنند کمک شایانی می‌نماید. برای نمونه، زباله‌های پلاستیکی که به اقیانوس‌ها راه می‌یابند نه تنها حیات دریایی را به مخاطره می‌اندازند و تعادل اکوسیستم‌ها را برهم می‌زنند، بلکه از طریق زنجیره غذایی به بدن انسان‌ها نیز راه پیدا می‌کنند. از منظر اقتصادی نیز این پدیده هزینه‌های سنگینی را بر جوامع تحمیل می‌کند که شامل هزینه‌های پاکسازی، خسارات به صنعت گردشگری و تأثیرات منفی بر بخش شیلات و آبزی‌پروری می‌شود.
نظریه سیستم‌ها راهکار مقابله با این معضل را در اتخاذ رویکردی جامع و سیستماتیک می‌داند که تمامی مراحل چرخه عمر پلاستیک را در بر می‌گیرد. این رویکرد شامل راهکارهای بالادستی مانند کاهش تولید و مصرف پلاستیک‌های یکبارمصرف و توسعه جایگزین‌های پایدار، راهکارهای میاندستی همچون بهبود سیستم‌های مدیریت پسماند و توسعه زیرساخت‌های بازیافت، و راهکارهای پایین‌دستی نظیر عملیات پاکسازی، تدوین سیاست‌های مؤثر و اجرای کمپین‌های آگاهی‌بخشی عمومی می‌شود. نکته کلیدی در این رویکرد تأکید بر درمان ریشه‌ای مشکل به جای پرداختن صرف به نشانه‌های آن است.
در کنار نظریه سیستم‌ها، چندین نظریه دیگر نیز می‌توانند به درک جامع‌تر این مسئله کمک کنند. نظریه سیستم‌های اکولوژیکی با تمرکز بر تعاملات پیچیده بین انسان و محیط زیست، لزوم توجه به سطوح مختلف تأثیرگذاری از فرد تا جامعه را خاطرنشان می‌سازد. نظریه رفتاری با تحلیل الگوهای مصرف و رفتارهای انسانی، چارچوبی برای طراحی راهکارهای تغییر رفتار ارائه می‌دهد. نظریه اقتصاد سیاسی نیز با بررسی نقش ساختارهای قدرت و انگیزه‌های اقتصادی، به درک بهتر موانع سیاسی و اقتصادی در مسیر حل این معضل کمک می‌کند.
ترکیب این دیدگاه‌های نظری می‌تواند به سیاستگذاران، فعالان محیط زیست، بخش خصوصی و جامعه مدنی در طراحی و اجرای راهکارهای مؤثرتر برای کاهش آلودگی پلاستیک یاری رساند. چنین رویکردی که مبتنی بر درک جامع از ابعاد مختلف مسئله است، می‌تواند به تدوین استراتژی‌های همه‌جانبه‌نگر و پایدار برای مقابله با این چالش جهانی بینجامد.
علل
گسترش آلودگی پلاستیک تحت تأثیر عوامل درهم تنیده متعددی قرار دارد. از مهم‌ترین این عوامل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
تولید انبوه پلاستیک به ویژه پلاستیک‌های یکبارمصرف، سهم قابل توجهی در آلودگی دارد. سهولت تولید و کاربردهای متنوع پلاستیک منجر به استفاده گسترده از آن در صنایع مختلف شده و مشکل آلودگی را تشدید کرده است.
سیستم‌های ناکافی مدیریت پسماند به ویژه در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، موجب دفع نامناسب زباله‌های پلاستیکی می‌شود. کمبود امکانات بازیافت، محدودیت فضای دفن زباله و ناتوانی در سوزاندن صحیح باعث می‌شود بخش عمده‌ای از پسماندهای پلاستیکی سر از اقیانوس‌ها، رودخانه‌ها و محیط‌های طبیعی درآورند (مونو و همکاران، ۲۰۲۱).
رفتار مصرف‌کنندگان نقش حیاتی در گسترش آلودگی پلاستیک ایفا می‌کند. وابستگی جامعه به محصولات بسته‌بندی شده در پلاستیک با رویکرد راحتی طلبی، همراه با فرهنگ مصرف و دورانداختن، منجر به مصرف و دفع بیش از حد پلاستیک شده است. بسیاری از مردم از تأثیرات زیست‌محیطی آلودگی پلاستیک و اهمیت دفع صحیح آن آگاهی ندارند. کمپین‌های آموزشی و آگاهی‌بخش برای تغییر نگرش مصرف‌کنندگان و ترویج مصرف و دفع مسئولانه ضروری است.
ضعف مقررات یا اجرای ناکافی قوانین موجود به صنایع اجازه می‌دهد به تولید بیش از حد پلاستیک بدون پاسخگویی کافی در مورد دفع آن ادامه دهند. تقویت مقررات مربوط به تولید، مصرف و دفع پلاستیک می‌تواند به کاهش آلودگی پلاستیک کمک کند.
جهانی‌سازی زنجیره‌های تأمین اغلب شامل بسته‌بندی و حمل و نقل گسترده کالاها با استفاده از مواد پلاستیکی است. مقابله با آلودگی پلاستیک نیازمند تلاش هماهنگ فرامرزی برای تنظیم روش‌های تولید و مدیریت پسماند دارد.
محدودیت جایگزین‌های پلاستیک در برخی موارد، جایگزین‌های مناسب برای پلاستیک محدود یا گران‌تر هستند، که باعث می‌شود صنایع و مصرف‌کنندگان علیرغم پیامدهای زیست‌محیطی، به استفاده از پلاستیک ادامه دهند (وایر، ۲۰۲۱). سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه جایگزین‌های پایدار می‌تواند به کاهش مصرف پلاستیک کمک کند.
مقابله با آلودگی پلاستیک مستلزم رویکردی چندوجهی است که از طریق مداخلات سیاستی، کمپین‌های آگاهی‌بخشی عمومی، نوآوری‌های فناورانه و تلاش‌های مشترک بین دولت‌ها، صنایع و جوامع، این عوامل درهم تنیده را مورد توجه قرار دهد.
علاوه بر این، گسترش آلودگی پلاستیک را می‌توان به چند عامل کلیدی مرتبط با الگوهای دفع زباله، ریخت‌وپاش و افزایش استفاده از محصولات پلاستیکی نسبت داد:
دفع نامناسب پسماندهای پلاستیکی مانند رهاسازی در محل‌های دفع غیرمجاز، سوزاندن در فضای باز یا رهاسازی در طبیعت، سهم قابل توجهی در آلودگی پلاستیک دارد. سیستم‌های ناکافی جمع‌آوری و مدیریت پسماند این مشکل را به ویژه در مناطق با زیرساخت و منابع محدود تشدید می‌کند.
ریخت‌وپاش اقلام پلاستیکی مانند بطری‌ها، کیسه‌ها و مواد بسته‌بندی در بسیاری از محیط‌های شهری و طبیعی رواج دارد. رهاسازی غیرمسئولانه اقلام پلاستیکی در فضاهای عمومی، خیابان‌ها، سواحل و منابع آبی توسط افراد، به تجمع آلودگی پلاستیک دامن می‌زند.
استفاده گسترده از محصولات پلاستیکی در صنایع مختلف و زندگی روزمره منجر به افزایش شدید مصرف پلاستیک شده است. اقلامی مانند بطری‌ها، کیسه‌ها و مواد بسته‌بندی پلاستیکی به دلیل راحتی و مقرون‌به‌صرفه بودن، با افزایش تولید و مصرف مواجه شده‌اند (اروگانایه، ۲۰۱۹).
رواج پلاستیک‌های یکبارمصرف مانند بطری‌های آب، نی‌ها و بسته‌بندی‌های غذایی، سهم قابل توجهی در آلودگی پلاستیک دارد. راحتی و قیمت پایین این اقلام، فرهنگ مصرف و دورانداختن را تقویت کرده و منجر به مصرف و دفع بیش از حد شده است.
از منظر سلامت انسان، آلودگی پلاستیک خطرات بالقوه‌ای را ایجاد می‌کند. مواد شیمیایی مضر ناشی از پلاستیک‌ها می‌توانند وارد زنجیره غذایی شده و از طریق مصرف آبزیان یا آب آلوده، سلامت انسان را به مخاطره اندازند. درک این مخاطرات بهداشتی برای حفظ سلامت عمومی ضروری است.
پیامدهای اقتصادی آلودگی پلاستیک نیز قابل توجه است. هزینه‌های عملیات پاکسازی، مدیریت پسماند و احیای محیط زیست بار مالی سنگینی بر دوش دولت‌ها، کسب‌وکارها و جوامع محلی تحمیل می‌کند. این پدیده بر صنایعی مانند گردشگری، شیلات و کشاورزی نیز تأثیر منفی گذاشته و معیشت افراد و توسعه اقتصادی را تحت الشعاع قرار می‌دهد.
جنبه اجتماعی این معضل به ویژه در جوامع آسیب‌پذیر مانند ساکنان مناطق ساحلی، محله‌های کم‌درآمد و کشورهای در حال توسعه با سیستم‌های ناکارآمد مدیریت پسماند بیشتر مشهود است. درک ابعاد اجتماعی آلودگی پلاستیک بر اهمیت توجه به عدالت محیط زیستی و تأمین دسترسی عادلانه به محیط‌های پاک تأکید دارد.
با توجه به ماهیت فرامرزی این چالش، درک وابستگی متقابل جهانی در مسئله آلودگی پلاستیک، ضرورت همکاری‌های بین‌المللی و اقدامات جمعی را برجسته می‌سازد. این درک می‌تواند حس مسئولیت مشترک میان ملت‌ها، بنگاه‌های اقتصادی و افراد را برای مقابله با این معضل تقویت کند.
آلودگی پلاستیک نشانه‌ای از الگوهای ناپایدار تولید و مصرف است. شناخت علل ریشه‌ای و پیامدهای محیط زیستی آن برای گذار به سمت روش‌های پایدارتر، از جمله کاهش مصرف پلاستیک، ترویج بازیافت و اقتصاد چرخشی و توسعه مواد جایگزین، امری ضروری محسوب می‌شود.
تأثیرات بلندمدت این پدیده بر نسل‌های آینده نیز قابل تأمل است. با درک عمق مسئله و اثرات پایدار آن بر محیط زیست، جامعه و اقتصاد، می‌توان تصمیمات آگاهانه‌تری اتخاذ و اقدامات پیشگیرانه‌ای انجام داد تا سیاره‌ای سالم‌تر برای آیندگان حفظ شود.
بدین ترتیب، شناخت جامع آلودگی پلاستیک برای مواجهه با چالش‌های چندبعدی آن و پیشبرد اهداف حفاظت محیط زیست، سلامت انسان، عدالت اجتماعی، رفاه اقتصادی و پایداری جهانی امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است.
علاوه بر این، زیرساخت‌های ناکافی بازیافت و نرخ پایین بازیافت پلاستیک به تجمع زباله‌های پلاستیکی در محیط زیست دامن می‌زند. بسیاری از محصولات پلاستیکی به گونه‌ای طراحی نشده‌اند که به راحتی قابل بازیافت باشند، و نرخ بازیافت در مقایسه با مصرف کلی پلاستیک همچنان نسبتاً پایین است.
صنعت بسته‌بندی نقش مهمی در گسترش آلودگی پلاستیک ایفا می‌کند. بسته‌بندی‌های بیش از حد شامل پیچیدن چند لایه محصولات و استفاده از مواد غیرقابل بازیافت، به تولید زباله‌های پلاستیکی می‌افزاید (دالی، ۲۰۱۹). علاوه بر این، استفاده از پلاستیک برای مقاصد بسته‌بندی عمدتاً به دلیل مقرون‌به‌صرفه بودن و دوام آن صورت می‌گیرد.
صنایعی مانند مد سریع و کالاهای مصرفی به شدت به بسته‌بندی‌ها و مواد پلاستیکی وابسته هستند. رشد مد زودگذر و کالاهای مصرفی که در بسته‌بندی‌های پلاستیکی عرضه می‌شوند، مشکل آلودگی پلاستیک را تشدید می‌کند، چرا که این اقلام معمولاً برای مدت کوتاهی استفاده شده و سپس دور انداخته می‌شوند.
با این حال، مقابله با آلودگی پلاستیک مستلزم تلاش‌های هماهنگ برای رسیدگی به این عوامل از طریق سیاست‌هایی است که کاهش تولید زباله، بهبود زیرساخت‌های مدیریت پسماند، کمپین‌های آگاهی‌بخش عمومی برای تشویق به دفع مسئولانه، و ابتکارات ترویج استفاده از جایگزین‌های پایدار به جای پلاستیک را در بر می‌گیرد. همکاری بین دولت‌ها، صنایع، جوامع و افراد برای کاهش تأثیرات آلودگی پلاستیک بر محیط زیست امری ضروری است.
پیامدها
آلودگی پلاستیک تأثیرات گسترده و عمیقی بر اکوسیستم‌ها، حیات وحش و سلامت انسان دارد. در محیط‌های دریایی، پلاستیک‌ها از طریق گرفتار کردن موجودات، بلعیده شدن و تخریب زیستگاه‌ها، تهدیدی جدی برای حیات دریایی محسوب می‌شوند. لاک‌پشت‌های دریایی، پرندگان دریایی، پستانداران دریایی و ماهی‌ها به‌ویژه در برابر اثرات مضر زباله‌های پلاستیکی آسیب‌پذیر هستند. علاوه بر این، تجزیه قطعات بزرگتر پلاستیک به ریزپلاستیک‌ها منجر به آلودگی گسترده اکوسیستم‌های آبی شده است که پیامدهای بالقوه‌ای برای زنجیره‌های غذایی و عملکرد اکوسیستم‌ها دارد (بای و گیونز، ۲۰۲۱).
در محیط‌های خشکی، آلودگی پلاستیک به تخریب خاک، آلودگی بصری و تأثیرات منفی بر حیات وحش زمینی منجر می‌شود. آلودگی پلاستیک اثرات مخرب متعددی بر اکوسیستم‌ها، حیات وحش و سلامت انسان دارد:
تأثیرات بر اکوسیستم‌ها شامل تخریب زیستگاه می‌شود، چرا که پلاستیک‌ها می‌توانند در زیستگاه‌های طبیعی مانند اقیانوس‌ها، رودخانه‌ها، جنگل‌ها و حتی مناطق شهری تجمع یابند و منجر به نابودی زیستگاه‌های گونه‌های مختلف شوند. این تجمع پلاستیک‌ها نه‌تنها ساختار فیزیکی محیط را تغییر می‌دهد، بلکه می‌تواند چرخه‌های طبیعی مواد مغذی و فرآیندهای زیستی را نیز مختل کند. در محیط‌های آبی، پلاستیک‌های شناور می‌توانند مانع از نفوذ نور خورشید به لایه‌های زیرین آب شده و فرآیند فتوسنتز را در موجودات آبزی با مشکل مواجه سازند. در خشکی نیز، تجمع پلاستیک‌ها در خاک می‌تواند بر رشد گیاهان و موجودات خاکزی تأثیر منفی بگذارد.
اختلال در چرخه‌های بیوژئوشیمیایی
پلاستیک‌ها می‌توانند با ایجاد اختلال در فرآیند تجزیه مواد، چرخه مواد مغذی را برهم زده و سلامت خاک و تعادل اکوسیستم‌ها را تحت تأثیر قرار دهند. این اختلال می‌تواند به کاهش حاصلخیزی خاک و تغییر در روابط متقابل بین موجودات زنده منجر شود.
آلودگی ریزپلاستیکی
با تجزیه زباله‌های پلاستیکی به ذرات کوچکتر معروف به ریزپلاستیک‌ها، این ذرات می‌توانند به خاک و آب نفوذ کنند و کل اکوسیستم شامل میکروارگانیسم‌ها، گیاهان و جانوران را تحت تأثیر قرار دهند (CCME، ۲۰۲۰). ریزپلاستیک‌ها به دلیل اندازه میکروسکوپی خود به راحتی توسط موجودات زنده جذب شده و در سراسر زنجیره غذایی پراکنده می‌شوند.
تأثیرات بر حیات وحش
بلعیده شدن پلاستیک: بسیاری از جانوران به اشتباه زباله‌های پلاستیکی را به جای غذا می‌بلعند. این امر می‌تواند منجر به آسیب‌های داخلی، انسداد دستگاه گوارش، سوءتغذیه و حتی مرگ شود. مطالعات نشان داده‌اند که بیش از ۷۰۰ گونه دریایی تاکنون پلاستیک بلعیده‌اند.
گرفتار شدن در پلاستیک: جانورانی مانند پستانداران دریایی، پرندگان و ماهی‌ها ممکن است در زباله‌های پلاستیکی مانند تورهای ماهیگیری رها شده یا حلقه‌های پلاستیکی گیر کنند. این وضعیت می‌تواند موجب آسیب‌های فیزیکی، محدودیت حرکتی و در نهایت مرگ شود.
سمیت: پلاستیک‌ها توانایی جذب و تمرکز آلاینده‌های سمی محیطی را دارند. هنگامی که توسط جانوران بلعیده می‌شوند، این سموم در بافت‌های آنها تجمع یافته و در طول زنجیره غذایی بزرگنمایی می‌شوند (بیومگنیفیکیشن) که خطرات جدی برای شکارچیان و در نهایت انسان ایجاد می‌کند. این سموم می‌توانند باعث اختلالات هورمونی، مشکلات تولیدمثلی و بیماری‌های مزمن در موجودات زنده شوند.
تأثیرات بر سلامت انسان
بلعیدن مستقیم: انسان‌ها می‌توانند به طور ناخواسته ریزپلاستیک‌ها را از طریق منابع آلوده غذایی و آبی مصرف کنند. اگرچه اثرات بلندمدت این مصرف هنوز به طور کامل شناخته نشده است، اما ممکن است شامل التهاب، آسیب به اندام‌های داخلی و تجمع سموم در بدن باشد. مطالعات اخیر نشان می‌دهند که هر فرد به طور متوسط ممکن است هفته‌ای حدود ۵ گرم پلاستیک معادل یک کارت اعتباری مصرف کند.
مواجهه با مواد شیمیایی: مواد شیمیایی مورد استفاده در تولید پلاستیک‌ها مانند بیسفنول آ (BPA) و فتالات‌ها می‌توانند از محصولات پلاستیکی خارج شده و به محیط زیست نفوذ کنند. این مواد شیمیایی که به عنوان مختل‌کننده‌های غدد درون‌ریز شناخته می‌شوند، با مشکلات متعددی از جمله اختلالات تولیدمثلی، ناهنجاری‌های رشدی و برخی انواع سرطان مرتبط هستند. تحقیقات نشان داده‌اند که این مواد می‌توانند حتی در غلظت‌های بسیار کم نیز اثرات سوء داشته باشند.
آلودگی هوا: سوزاندن زباله‌های پلاستیکی موجب انتشار آلاینده‌های خطرناک به هوا می‌شود که می‌تواند مشکلات تنفسی و سایر مسائل بهداشتی را برای جمعیت‌های ساکن در مجاورت ایجاد کند (آبوت و سومایلا، ۲۰۱۹). این آلاینده‌ها شامل دیوکسین‌ها و فوران‌ها هستند که از سموم پایدار محیط زیستی محسوب می‌شوند.
در کل مقابله با آلودگی پلاستیک مستلزم تلاش‌های هماهنگ در سطوح مختلف از جمله:
– مداخلات سیاستی و قانونی
– راهبردهای مدیریت پسماند
– کمپین‌های آگاهی‌بخشی عمومی
– نوآوری در مواد و فناوری‌های بازیافت
این چالش پیچیده نیازمند رویکردی یکپارچه است که تمام جنبه‌های تولید، مصرف و دفع پلاستیک را در نظر بگیرد. تنها از طریق همکاری بین‌المللی و مشارکت تمام ذینفعان می‌توان به راهکارهای مؤثر و پایدار برای این معضل جهانی دست یافت.
راه‌حل‌های آلودگی پلاستیکی
مقابله با آلودگی پلاستیکی نیازمند رویکردی چندجانبه است که شامل راهبردهای مختلفی برای کاهش مصرف پلاستیک، ترویج استفاده مجدد و تشویق به کاربرد جایگزین‌های دوستدار محیط زیست می‌شود. برخی از این راهبردها عبارتند از:
اعمال ممنوعیت‌ها و محدودیت‌ها: دولت‌ها می‌توانند قوانینی برای ممنوعیت یا محدودیت تولید، فروش و استفاده از پلاستیک‌های یکبارمصرف به‌ویژه انواع غیرقابل بازیافت یا دشوار برای مدیریت وضع کنند. این موارد شامل اقلامی مانند کیسه‌های پلاستیکی، نی‌ها و برخی انواع بسته‌بندی می‌شود.
ترویج جایگزین‌های قابل استفاده مجدد: تشویق به استفاده از جایگزین‌های قابل استفاده مجدد به جای پلاستیک‌های یکبارمصرف. این می‌تواند شامل ترویج کیسه‌های خرید، بطری‌های آب، فنجان‌های قهوه و ظروف غذای قابل استفاده مجدد باشد (زیمرمن و همکاران، ۲۰۲۰). همچنین می‌توان کمپین‌ها و مشوق‌هایی برای ترغیب افراد به استفاده از این جایگزین‌ها راه‌اندازی کرد.
آموزش و افزایش آگاهی: بالا بردن آگاهی درباره تأثیرات زیست‌محیطی آلودگی پلاستیکی از طریق کمپین‌های آموزشی. آگاه‌سازی عمومی درباره روش‌های صحیح مدیریت پسماند، اهمیت بازیافت و مزایای کاهش مصرف پلاستیک.
مسئولیت گسترده تولیدکننده (EPR): اجرای سیاست‌های EPR که تولیدکنندگان را در قبال چرخه کامل عمر محصولاتشان، از جمله دفع و بازیافت صحیح، مسئول می‌دانند (هنبری، ۲۰۲۰). این سیاست‌ها شرکت‌ها را به طراحی محصولات با قابلیت بازیافت و پایدارتر ترغیب می‌کند.
تشویق بسته‌بندی دوستدار محیط زیست: در این راهبرد، دولت‌ها به کسب‌وکارهایی که از مواد بسته‌بندی سازگار با محیط زیست مانند پلاستیک‌های زیست‌تخریب‌پذیر، مواد کمپوست‌پذیر یا جایگزین‌هایی مانند کاغذ و شیشه استفاده می‌کنند، مشوق‌ها یا معافیت‌های مالیاتی اعطا می‌کنند.
سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های بازیافت: بهبود زیرساخت‌ها و امکانات بازیافت به‌منظور تسهیل و افزایش کارایی بازیافت پسماندهای پلاستیکی برای مردم. این شامل افزایش دسترسی به سطل‌های بازیافت، بهبود فناوری‌های جداسازی و سرمایه‌گذاری در تأسیسات توانمند برای پردازش انواع مختلف پلاستیک می‌شود.
تشویق نوآوری: در این راهبرد، دولت‌ها از پژوهش و توسعه مواد جایگزین که می‌توانند جایگزین پلاستیک شوند یا پلاستیک‌های زیست‌تخریب‌پذیر کم‌ضرر برای محیط زیست حمایت می‌کنند. همچنین، نوآوری در طراحی بسته‌بندی به‌منظور کاهش ضایعات و تأثیرات زیست‌محیطی تشویق می‌شود (انجمن Abt، ۲۰۱۹).
ابتکارات پاکسازی جامعه‌محور: در این راهبرد، دولت‌ها از طریق نهادهای محلی مرتبط، برنامه‌های پاکسازی جمعی را برای جمع‌آوری پسماندهای پلاستیکی از سواحل، رودخانه‌ها و دیگر محیط‌های طبیعی سازماندهی می‌کنند. این رویدادها نه‌تنها به پاکسازی آلودگی‌های موجود کمک می‌کنند، بلکه آگاهی عمومی درباره این مسئله را نیز افزایش می‌دهند.
همکاری‌های بین‌المللی: دولت‌ها در سطح جهانی برای مقابله با آلودگی پلاستیکی با یکدیگر همکاری می‌کنند. این همکاری می‌تواند شامل توافقنامه‌ها و مشارکت‌های بین‌المللی برای هماهنگی اقدامات، تبادل بهترین روش‌ها و اجرای راه‌حل‌های فرامرزی باشد.
تغییر رفتار مصرف‌کنندگان: ترغیب مصرف‌کنندگان به انتخاب‌های آگاهانه زیست‌محیطی با ارائه اطلاعات درباره تأثیرات زیست‌محیطی محصولات و بسته‌بندی‌های مختلف. تشویق آنها به انتخاب محصولاتی با حداقل بسته‌بندی یا بسته‌بندی‌های ساخته‌شده از مواد بازیافتی (آلن، ۲۰۲۱).