دنای پر رمز و راز، دنای صبور
امید سجادیان/ دنا بلندترین کوه و بزرگ‌ترین چین‌خوردگی رشته‌کوه بزرگ زاگرس محسوب می‌شود و دارای ۵۲ قلۀ بالای چهارهزار متر و همچنین خط‌الرأسی به طول تقریباً ۹۰ کیلومتر است. ذخیره‌گاه زیست‌کرۀ دنا یکی از مهم‌ترین مناطق صاحب منابع طبیعی بکر در ایران است. این ذخیره‌گاه از منظر سیمای سرزمین و غنای زیستی اهمیت بالایی دارد. ذخیره‌گاه زیست‌کرۀ دنا یکی از مهم‌ترین ذخیره‌گاهای ایران و دنیاست.
دره‌هایی متعدّد با چشمه‌های بزرگ و کوچک، بخشی از منابع آبی بشار و خرسان را تشکیل می‌دهد. در کنار این رودها زمین‌های کشاورزی و طرح‌های پرورش ماهی سردآبی نیز قرار دارد.
دنا پر از اسرار و داستان‌های حماسی است؛ این را از نام‌های شاهنامه که بر چشمه‌ها و گردنه‌ها گذاشته شده نیز می‌توان فهمید. همچون نام شهر سی‌سخت، گردنۀ بیژن که همنام سردار ایرانی است تا چشمه‌میشی که محلّ ورود افراسیاب به این منطقه است. شهر قدیمی دینار که به دنا معروف است و بقایای آن دیده می‌شود یا معدن‌های مسی که در روستای خونگاه وجود دارد نیز نمونه‌هایی از جاذبه‌های کم‌نظیر دناست.
دنا گنجینۀ گیاهان دارویی و درخت‌های جان‌سخت است. در دامنه‌های جنوبی تا ارتفاع ۲۵۰۰ متری، گونۀ بلوط به چشم می‌خورد و از ارتفاع ۲۵۰۰ متر به بالا جنگل بلوط به پایان می‌رسد و گونه‌های دیگر جنگلی نظیر ارژن، انواع بادام کوهی، بنه، کیکم، گون و سرو کوهی دیده می‌شود. هر کدام تاریخی و هریک ریشه‌ای در فرهنگ و سنّت‌های مردم این سرزمین دارند. درختچه‌های استوار وول در دنا نه‌تنها از فرسایش این منطقه جلوگیری می‌کند بلکه مهم‌ترین پناهگاه وحوش و پرندگانی نظیر تیهو، پرستو و کبک است. اورس‌ها در دل سنگ‌ها در مکانی که رشد برای سایر گونه‌ها غیرممکن است رشد می‌کنند. سرو نماد شجاعت و صبر است. سبزی که در دل سفیدی برف‌های ارتفاعات مثل نگین می‌درخشد. این درخت سبزِ تلخ‌مزه، هنگامی که علفی برای چرا نباشد در فصل سرما منبع تغذیۀ کل و بز کوهی است.
اورس یا به اصطلاح محلی «وول» که درختی جان‌سخت است، در ارتفاعات ۳۷ هزار متری رشد می‌کند. درختی که کاشت و پرورش آن به صورت گلخانه‌ای سخت است. داستان‌های زیادی دربارۀ این درخت روایت می‌شود. مردم محلّی اعتقاد دارند درخت به سن ۱۵۰ و ۲۰۰ سال که برسد خودبه‌خود آتش می‌گیرد.
یکی از مهم‌ترین درخت‌های دنا بلوط است. بلوط‌ها ریشه در زندگی دنانشین‌ها دارند. درختی جادویی که به زندگی ما حیات می‌بخشد. ۴۰ درصد آب‌های کشور از زاگرس با پوشش بلوط تأمین می‌شود. بلوط همچون فیلتر جلوی گردوغبار را می‌گیرد. منبع غذای سنجاب‌ها و زیراشکوب آن محل تغذیۀ گراز است. این درختِ دیررشد سالی ۶ سانتی‌متر رشد می‌کند و میوه دادن آن ۵۰ سال طول می‌کشد. برای داشتن قطر پنج سانتی‌متر، ۲۰ سال زمان نیاز دارد. دیررشد هست، ولی اگر دخالت انسان نباشد جان‌سخت است.
بلوط درخت زندگی‌ست. هم منبع تولید آب است، هم هوا را تلطیف می‌کند. هم جلوی گردوغبار را می‌گیرد، هم محل زندگی سنجاب ایرانی و پرنده‌ها و حشرات مختلف است. میوۀ آن هم مصرف دارویی دارد هم خوراکی، و هم برای خوراک دام استفاده می‌شود. دنا یک اکوسیستم زنده است. گونه‌های مختلف در تعامل و تعادل با هم در این اکوسیستم زندگی می‌کنند.
بنه که به پستۀ کوهی معروف است تا زالزالک و کیکم و ارژن همه داستانی دارد. جاشیر تا بن‌سرخ و آویشن دنا هم که آوازه‌ای جهانی دارند. داستان دنا داستان رویش و زندگی‌ست، روایتی از زندگی، از نقش سنجاب‌ها تا پرنده‌ها، و بز و خرس در انتقال بذر‌ها و دانه‌ها.
منطقۀ حفاظت‌شدۀ دنا با هزار و ۲۳۱ گونۀ گیاهی یک منبع غنی از گیاهان بی‌نظیر است که در مقایسه با دیگر گیاهان کشور اهمیت بالایی دارند. طبق بررسی‌ها، در سطح استان کهگیلویه و بویراحمد دو هزار گونۀ گیاهی و ۳۹۰ گونه دارویی وجود دارد، حدود هزار گونۀ گیاهی آن در منطقه حفاظت‌شدۀ دناست که از این تعداد ۴۵ گونه بومی و منحصر به دنا هستند. این گونه‌ها ارزش بالایی در صنعت دارویی و غذایی دارند، البته همین ارزش بالا باعث برداشت بی‌رویۀ برخی از این گونه‌ها و منجر به آن شده که در خطر انقراض بگیرند.
تعداد گونه‌های اندمیک دنا به‌تنهایی از تعداد گونه‌های اندمیک ۴۵ کشور جهان بیشتر است. بیش از یک‌هفتم گونه‌های گیاهی موجود در ایران در منطقۀ حفاظت‌شدۀ دنا می‌رویند. این منطقه از آوازۀ ملّی و جهانی برخوردار است. این منطقه ۸۸۲ گونۀ دارویی، ۲۴ گونۀ رنگ‌ده و ۱۸ گونۀ خوراکی دارد که همگی بیانگر ارزش دارویی، خوراکی، مرتعی و حفاظتی آن است.
تنوع جانوری در این ذخیره‌گاه از جمله ویژگی‌های ارزشمند آن است. وجود گونه‌هایی نظیر بز و پازن، سنجاب ایرانی، خرس قهوه‌ای، گرگ و پلنگ، انواع کبک چون کبک دری، انواع پرندگان شکاری نظیر عقاب طلایی، شاهین، کمرکولی کوچک و بزرگ، این منطقه را به لحاظ تنوع جانوری به منطقه‌ای منحصربه‌فرد بدل کرده است.
دنا یک اکوسیستم پویا و زنده است ولی مشکلاتی حیات آن را تهدید می‌کند. وجود سکونتگاه‌های انسانی در حاشیۀ دنا و حتّی در دل مناطق حفاظت‌شده تعارضاتی بین مردم و مناطق حفاظت‌شده ایجاد کرده است. مردم با توجه به مشکلات معشیتی و محدودیت‌هایی که در میان است احساس تعلّق‌خاطری نسبت به جنگل‌ها ندارند یا این احساس نسبت به گذشته کمرنگ‌تر شده است. همین مسئله باعث شده است تعارضاتی در این منطقه به وجود بیاید. قبل از پرداختن به این موضوع به آمار جمعیتی این مناطق اشاره کنیم.
مهم‌ترین مراکز جمعیتی مستقر در حاشیۀ ذخیره‌گاه زیست‌کرۀ دنا عبارت‌اند از: شهرستان‌های سی‌سخت و پاتاوه و مجموعه روستاهای کره، روستای میمند، روستای سیور و مجموعه روستاهای پادنا.
بالغ بر ۸۰ روستا با جمعیت بالای دو هزار نفر در این ذخیره‌گاه زندگی می‌کنند که زندگی آن‌ها وابسته به دنا و طبیعت است. بیشترین فعالیت مردمان ذخیره‌گاه زیست‌کرۀ دنا کشاورزی، دامداری و فراوری لبنیات به شیوۀ سنتی، زنبورداری به شیوۀ بومی و باغداری، ساخت‌وسازهای روستایی، شکار و صید، تکثیر و پرورش ماهیان سردآبی، برداشت و بهره‌برداری گیاهان دارویی و خوراکی، برداشت هیزم و صنایع دستی و گردشگری است.
وجود گیاهان دارویی، مناطق حفاظت‌شده، باغات فراوان، مسیرهای کوهنوردی و آثار تاریخی در کنار ظرفیت‌های طبیعی ذخیره‌گاه دنا فرصت‌های زیاد و کم‌نظیری را فراهم کرده که متأسفانه از این ظرفیت به‌درستی استفاده نشده است.
همۀ فعالیت‌های معیشی ساکنان منطقه در جنگل و عرصۀ آن خلاصه می‌شود و ارتباط تنگاتنگی بین جنگل و جنگل‌نشین برقرار است و بار اصلی افزایش جمعیت روستاییان و جنگل‌نشینان و کثرت دام آن‌ها مستقیماً بر دوش جنگل است.
وجود سکونتگاه‌های انسانی در منطقۀ حفاظت‌شده باعث ایجاد محدودیت‌هایی در این مناطق شده است. این محدودیت‌ها در کنار تغییرات اقلیمی، بحران‌های محیط‌زیستی و افزایش جمعیت، معیشت مردم را دستخوش تغییراتی کرده است. کشاورزی و باغداری یکی از این تغییرات است. یک نفر در جوامع در گذشته یک زمین چند هکتاری داشت که بخشی از درآمد فرد را تأمین می‌کرد. این شخص ازدواج کرده و این خانواده بزرگ‌تر شده، زمین‌ها به قطعات کوچک‌تر تبدیل شده، دیگر زمینی برای اضافه کردن وجود ندارد. کشاورزی سنتی و محصولات و کشت محصولات قبلی دیگر جوابگو نیست و درآمدی برای جوامع محلّی ندارد. با وجود باغات زیاد، جز خام‌فروشی منبع درآمدی وجود ندارد و هیچ کارخانۀ محصولات تبدیلی‌ای راه‌اندازی نشده است.
دنا ظرفیت بالایی برای کاشت گیاهان دارویی دارد ولی این مسئله هم جدی گرفته نشده است. دنا ظرفیت بالایی برای اکوتوریسم و گردشگری سبز دارد اما متأسفانه این ظرفیت هم به پویایی نرسیده است. آنچه در دنا دیده می‌شود گردشگری انبوه است که درآمد چندانی برای مردم ندارد و نه تنها باعث توسعه نمی‌شود بلکه مشکلات زیادی در مناطق ایجاد کرده است. درآمد کمتر نیز به معنای فشار و بهره‌برداری ناپایدار بیشتر از جنگل‌هاست.
منطقۀ حفاظت‌شدۀ دنا بعد از سایۀ تهدید عبور خط لولۀ گاز بر جنگل‌هایش، اکنون به دلیل هجوم و چرای بی‌رویۀ دام و تصرف غیرقانونی افراد سودجو در معرض تعرض و تخریب جدی قرار گرفته و متأسفانه به گفتۀ برخی از کارشناسان محیط‌زیستی، دیگر نشانی از یک منطقۀ حفاظت‌شده ندارد.
در این مناطق برداشت از گیاهان کوهی شامل شاه‌تره، بیلهر، لیزک، چای کوهی یا پشموک، قارچ، آویشن، چویل و خاری صورت می‌گیرد. برخی زنان روستایی این گیاهان برداشت‌شده را به پیله‌ورانی که برای فروش کالاهای مصرفی به روستا می‌آیند با قیمت بسیار نازل می‌فروشند. جمع‌آوری بذر بلوط از جنگل صورت می‌گیرد که هم برای خوراک دام استفاده می‌شود هم به فروش می‌رسد.
شکار غیرقانونی در بعضی مناطق، جمع‌آوری نشدن زباله‌ها و ریختن آن‌ها در انهار یا آتش زدن‌شان، تعرض و زمین‌خواری در بعضی مناطق، وجود دام و عشایر در بخش شمالی دنا و تصرف زمین‌های اراضی ملّی و جنگل‌ها بخش دیگری از مشکلاتی‌ست که این زیست‌بوم مهم با آن دست به گریبان است که همچنان صبور نفس می‌کشد و به زندگی ادامه می‌دهد تا کجا ما مردم او را دریابیم و به دادش برسیم.
فصلنامۀ صنوبر، شماره هجده و نوزده، ص ۱۵۱ تا ۱۵۵.