تالاب انزلی در سایۀ انقراض خاموش
پوریا قلیچ‌خانی/تالاب انزلی به‌دلیل دارا بودن آب شیرین، از مناطق مهم تخم‌ریزی و پرورش انواع مختلف ماهی‌ها به شمار رفته و مکانی بسیار مناسب جهت مهاجرت و تخم‌ریزی ماهیان باارزش اقتصادی دریای کاسپین از گذشته‌های دور تا به امروز بوده است. به‌طوری که در گذشته بیش از ۸۰ درصد صید کل سواحل ایرانی دریای کاسپین، در تالاب انزلی صورت می‌گرفت. در حوزه‌ی تالاب انزلی تا به امروز در مجموع حدود ۶۲ گونه ماهی گزارش شده که لازم به ذکر است این عدد در منابع مختلف کمی متغیّر است. چنین تنوعی از ماهیان در هیچ یک از اکوسیستم‌های آب شیرین در شمال و جنوب و در مجموع، آب‌های داخلی ایران وجود ندارد.
تالاب‌ها زیست‌بوم‌های ارزشمندی هستند که با وجود دارا بودن سهمی اندک از مساحت کره‌ی زمین، در میان انواع زیست‌بوم‌های طبیعی، کارکردهای گوناگونی داشته و از اهمیت بالایی برخوردارند. تالاب‌ها را گاهی به «کلیه‌های طبیعت» و یا «سوپرمارکت‌های طبیعت» تشبیه می‌کنند که دلیل آن وجود زنجیره‌های غذایی گسترده، تنوع‌زیستی غنی در آنها و ارائه‌ی خدمات اکوسیستمی فراوانی است که به همراه دارند. گذشته از ارزش‌های متعدّد زیستی، تالاب‌ها از دیرباز دارای ارتباط تنگاتنگی با زندگی مردم بومی بوده و کالاها و خدمات بسیاری را در اختیار این جوامع گذاشته‌اند. این اهمیت و ارتباط، زمانی روشن‌تر می‌شود که آمار نشان می‌دهد بیش از یک‌سوّم از جمعیت جهان، در حاشیه‌ی تالاب‌ها و همینطور رودخانه‌ها، برکه‌ها و سواحل، زندگی می‌کنند.
به‌طور کلّی و خلاصه، کنترل سیلاب و تنظیم جریان آب، تغذیه و تخلیه‌ی آب‌های زیرزمینی، پاکسازی مواد سمّی، اهمیت حفاظتی، اهمیت اجتماعی-فرهنگی، اهمیت آموزشی، نقاطی کلیدی در حوزه‌ی توریسم، تنها بخش‌هایی از فواید و کارکردهای تالاب‌ها به شمار می‌روند که مجال ذکر تمامی آنها در این مقاله نیست. در سرزمین ایران نیز تالاب‌های زیبا و منحصربه‌فردی وجود دارند. به‌طوری‌که در سال ۱۹۷۵، هفده تالاب ایران در فهرست کنوانسیون رامسر به ثبت رسید (کنوانسیون بین‌المللی رامسر، اولین کنوانسیون مدرن محیط‌زیستی، برای حفاظت از تالاب‌های کره‌ی زمین است که در سال ۱۹۷۱ سند آن به تصویب رسید و به‌دلیل اینکه شهر ساحلی رامسر در استان مازندران، میزبان اولین کنفرانس اعضای این کنوانسیون بود، کنوانسیون رامسر نام گرفت. ناگفته نماند که این میزبانی به کوشش زنده‌یاد اسکندر فیروز محقّق شد).
یکی از این تالاب‌ها و به جرأت می‌توان گفت که نگین سبز تالاب‌های ایران، «تالاب انزلی» است. تالاب بین‌المللی انزلی در شمال ایران و در سواحل جنوب غربی دریای کاسپین در شهرستان انزلی، واقع در استان سرسبز گیلان واقع شده است. غنای گونه‌ای این تالاب در میان تالاب‌های ایران از دیرباز زبان‌زد بوده است. از انواع گیاهان حاشیه‌ای(مانند نخل مرداب)، شناور(مانند نیلوفر آبی)، بُن در آب(مانند لوئی) و غوطه‌ور(مانند آلاله‌ی آبی) گرفته تا کلکسیونی از انواع رده‌های بی‌مهرهگان و مهره‌داران.
بدون شک، جانوران به عنوان بخشی کلیدی از مجموعه‌ی باارزش اکولوژیک تالاب انزلی تلقی می‌شوند. در این گنجینه‌ی کم‌نظیر، هر پنج رده‌ی مهره‌داران، یعنی: پستانداران، پرندگان، دوزیستان، خزندگان و ماهی‌ها حضور دارند. طبق آخرین بررسی‌ها در سال ۲۰۱۷، ۲۰ گونه از پستانداران از ۱۳ خانواده در تالاب انزلی شناسایی شده‌اند. راسو، شغال، گراز، شنگ، تشی، گربه‌ی جنگلی، اشگول، حشره‌خور کاسپین و … نمونه‌هایی از پستانداران ساکن در محدوده‌ی تالاب انزلی محسوب می‌شوند.
تالاب انزلی از مهمترین زیستگاه‌های زمستان‌گذرانی پرندگان مهاجر آبزی در استان گیلان و کشور بوده و این پرندگان مهاجر آبزی، تا به امروز حدود ۵۳درصد از کل گونه‌های مهاجر آبزی ایران را تشکیل می‌دهند. به‌طور کلّی پرندگان تالاب انزلی به سه دسته‌ی بومی، مهاجر و نیمه‌مهاجر تقسیم می‌شوند. از تیره‌های ثبت‌شده‌ی پرندگان در این تالاب، می‌توان به کشیمیان، پلیکانیان، باکلانیان، مرغابیان، کاکاییان، جغدسانان و… اشاره کرد. از رده‌ی دوزیستان نیز چهار گونه و از رده‌ی خزندگان، گونه‌هایی از سه راسته‌ی سوسمارها، لاک‌پشت‌ها و مارها تا به امروز مشاهده شده‌اند.
اما رده‌ی پنجم از مهره‌داران، یعنی ماهی‌ها در تالاب انزلی، سوژه‌های اصلی این مقاله هستند. ماهیان بومی و غیربومی اکوسیستم‌های آبی، به دلایل مختلف، از جمله: تنوع زیستی، نقش اندیکاتوری آب و همچنین به‌عنوان پروتئین سفید در تأمین غذای انسانی از اهمیت بالایی برخوردارند. تالاب انزلی به‌دلیل دارا بودن آب شیرین، از مناطق مهم تخم‌ریزی و پرورش انواع مختلف ماهی‌ها به شمار رفته و مکانی بسیار مناسب جهت مهاجرت و تخم‌ریزی ماهیان باارزش اقتصادی دریای کاسپین از گذشته‌های دور تا به امروز بوده است. به‌طوری که در گذشته بیش از ۸۰ درصد صید کل سواحل ایرانی دریای کاسپین، در تالاب انزلی صورت می‌گرفت. در حوزه‌ی تالاب انزلی تا به امروز در مجموع حدود ۶۲ گونه ماهی گزارش شده که لازم به ذکر است این عدد در منابع مختلف کمی متغیّر است. چنین تنوعی از ماهیان در هیچ یک از اکوسیستم‌های آب شیرین در شمال و جنوب و در مجموع، آب‌های داخلی ایران وجود ندارد.
از ماهیان بومی ساکن تالاب انزلی می‌توان به ماهیان ارزشمندی همچون اردک‌ماهی، اسبله، سرخ‌باله، سوف تالابی و سیم اشاره داشت. ماهی سفید، سیاه‌کولی و شاه‌کولی نیز از ماهیان مهاجر تالاب انزلی به شمار می‌آیند. این ماهیان از محبوب‌ترین ماهیان بومی تالاب بوده و از دیرباز، کم و بیش در سبد غذایی مردم بومی استان و حتی سایر نقاط ایران جای داشته‌اند. اما در نقطه‌ی مقابل، «ماهیان غیربومی» قرار دارند که یا به‌طور تصادفی و یا کاملاً هدفمند، به جهت پرورش و استفاده‌ی خوراکی و یا مبارزه‌ی بیولوژیک وارد تالاب انزلی شده‌اند و در حال حاضر برخی از آنها این پهنه‌ی آبی و تنوع زیستی آن را با مشکلاتی جدّی مواجه کرده‌اند. در یک تعریف ساده، گونه‌ی غیربومی به گونه‌ای اطلاق می‌شود که به‌طور تصادفی یا غیرتصادفی به خارج از زیستگاه اصلی خود وارد می‌شود.
گونه‌ی غیربومی پس از ورود به زیستگاه جدید، یا پس از مدّتی از بین می‌رود، یا خود را با محیط جدید سازگار می‌کند که در این صورت، به تدریج به یک گونه‌ی مهاجم تبدیل می‌شود. به بیان دیگر، گونه‌ی غیربومیِ سازگار شده با محیط جدید، عموماً به دلیل گستره‌ی وسیع رژیم غذایی، انعطاف‌پذیری بالا نسبت به هر نوع شرایط زیستی در مقایسه با گونه‌های بومی، به سرعت زاد و ولد کرده و محدوده‌ی پراکنش خود را وسعت می‌بخشد. در واقع با اشغال فضای زندگی گونه‌های بومی و استفاده از غذای آنها (حتّی تغذیه از تخم، لارو و یا نوزادان گونه‌های بومی)، جمعیت و تنوع زیستی بوم‌زادانِ اکوسیستمِ مورد تهاجم را با تهدید جدی و در مواردی، خطر انقراض مواجه می‌کند. در مقیاس جهانی نیز، امروزه گونه‌های غیربومی و مهاجم، به یک چالش چشمگیر تبدیل شده و زیان‌های اقتصادی بسیاری را با خود به همراه می‌آورند. این چالش، چنان پررنگ است که در حال حاضر، گونه‌های مهاجم، به‌عنوان یکی از پنج عامل تهدید تنوع‌زیستی در کنار عواملی همچون تخریب زیستگاه، تغیر اقلیم، بهره‌برداری بیش از حد از منابع و آلودگی، در سطح جهانی معرّفی شده‌اند.
ورود و تثبیت گونه‌های غیربومی و مهاجم، می‌تواند به‌طور مستقیم، به اقتصاد محلّی، منطقه‌ای و حتّی ملّی در حوزه‌هایی همچون گردشگری و صید و صیادی آسیب برسانند. این آسیب در سطح اقتصاد جامعه‌ی محلّی می‌تواند مسائلی مانند کاهش درآمد و حتی بیکاری، افزایش و تشدید اختلافات خانوادگی، مهاجرت به بیرون و غیره را به دنبال داشته باشد. تراژدی که این روزها در تالاب انزلی نیز شاهد آن هستیم. باید اذعان داشت که دور از منطق است اگر بخواهیم تمام معضلات و مشکلات زیستی تالاب و همینطور معیشتی جامعه‌ی بومی را معطوف به ورود و حضور ماهیان غیربومی و مهاجم کنیم. حقیقت این است که حضور ماهیان غیربومی و مهاجم در کنار سایر عوامل مخرب، نظیر ورود فاضلاب‌های شهری، کشاورزی و صنعتی، خشک کردن زمین‌های اطراف تالاب و تغیر کاربری، ساخت‌وسازهای بدون ارزیابی و همینطور ورود دو گیاه غیربومی و مهاجم با نام‌های «آزولا» و «سنبل آبی»، شرایط را برای اکوسیستم تالاب و همینطور مردم حاشیه‌نشین آن، دوچندان سخت‌تر کرده است.
ذکر این نکته خالی از لطف نیست که گیاه آزولا در اوایل دهه‌ی ۱۳۶۰ تحت تأثیر عوامل انسانی به تالاب انزلی راه پیدا کرد و به‌علّت شرایط مساعد محیطی و قدرت تکثیر بالا، سطح اکثر مناطق تالاب را پوشانده و حیات تالاب را تا به امروز دچار خطرهای جدّی کرده است. گیاه غیربومی و مهاجم سنبل آبی نیز نخستین بار در سال ۱۳۹۰ در تالاب عینک در رشت مشاهده و در سال ۱۳۹۴ از محدوده‌ی سیاه‌کشیم تالاب انزلی گزارش شد. اگرچه این گیاه توانایی جذب و تصفیه‌ی فلزات سنگین را دارد، اما حضور نابه‌جای آن به دلیل شدّت توانایی تکثیر به مثابه یک دستکش آهنین سبز، در حال فشردن گلوی زیستمندان تالاب است.
نگارنده طی یک پژوهش میدانی در قالب پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد در پژوهشکده‌ی علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی تهران و با راهنمایی پروفسور اصغر عبدلی به بررسی میزان آگاهی و دانش جامعه‌ی محلّی در خصوص ماهیان غیربومی و مهاجم تالاب انزلی و نقش این ماهیان در سبد غذایی مصرف‌کنندگان و اقتصاد صیادان و ماهی‌فروشان پرداخته است. این پژوهش بین سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۸ صورت گرفته و در خلال آن حدود ۷۰۰ پرسشنامه به تفکیک ۳ گروه ذینفع، (صیادان، ماهی‌فروشان و مصرف‌کنندگان) در ۱۱ روستای حاشیه‌ی تالاب و همینطور سطح شهر انزلی و بازار مرکزی ماهی‌فروشان و از طریق مصاحبه‌ی چهره به چهره تکمیل و تحلیل شدند. بخشی از نتایج نشان داد که: تا به امروز، ۱۳ گونه ماهی غیربومی در تالاب شناسایی شده است.
از میان این ۱۳ گونه ماهی غیربومی، تنها ۶ گونه از آنها یعنی کپور علفخوار، بیگ‌هد، فیتوفاگ و کپور معمولی اصلاح نژاد شده، کاراس و تیزه‌کولی در سبد غذایی مردم و همچنین اقتصاد ریالی بازار نقش دارند. چرا که باقی ماهیان غیربومی، یعنی ماهی پاروا، گامبوزیا، سه‌خاره، گاو ماهی تالابی و مارماهی حقیقی ارزش خوراکی و ریالی ندارند. (در بررسی‌ها مشخص شد که دو گونه ماهی غیربومی باقیمانده، یعنی کفال طلایی و کفال پوزه‌باریک، تماماً از دریا صید می‌شوند و حضور آنها در تالاب نقش اقتصادی بسیار ناچیزی دارد). یکی دیگر از نتایج به‌دست آمده این بود که ماهیان کاراس و تیزه‌کولی، فارغ از نقش غیرمستقیمی که در تغذیه‌ی برخی ماهیان ارزشمند تالاب از جمله اردک‌ماهی دارند، به‌دلیل تبدیل شدن به گونه‌ی مهاجم (طبق شواهد و بررسی‌های میدانی و کتابخانه‌ای)، آثار مخرّبی بر اکوسیستم تالاب داشته و در اقتصاد ریالی و سلیقه‌ی غذایی مردم بومی، در پایین‌ترین رده‌ی انتخاب قرار دارند و بیش از ۸۵% مردم بندرانزلی تاکنون از این دو ماهی بعنوان منبع غذایی استفاده نکرده و یا در صورت استفاده، طعم آنها را بسیار ضعیف ارزیابی کرده‌اند.
از طرف دیگر، ۸۸% از ماهی‌فروشان و ۹۵% از صیادان از صید و فروش این دو گونه‌ی غیربومی و مهاجم رضایت ندارند. به‌ویژه ماهی کاراس که به دلیل شیوه‌ی خاص تولیدمثل، بخش عمده‌ی اکوسیستم تالابی را به تصرّف خود درآورده و با به دام افتادن در تور صیادان به جای ماهیان باارزش و اقتصادی بومی تالاب، علاوه بر نداشتن منفعت اقتصادی، به دلیل داشتن باله‌های تیز به تورها و دست صیادان آسیب وارد می‌کند. ماهی تیزه‌کولی به دلیل اینکه معمولاً از چشمه‌های تور صیادی کوچکتر بوده و از آن رد می‌شود، به اندازه‌ی ماهی کاراس برای صیادان دردسرساز نیست.
شاید ذکر این نکته جالب باشد که ماهی قرمز که اغلب اوقات در نوروز خریداری و بعد از تعطیلات عید به آب‌های آزاد رهاسازی می‌شود، فرم زینتی ماهی کاراس است و این رهاسازی در طبیعت، آسیب‌های جبران‌ناپذیری را به تنوع‌زیستی آب‌های داخلی و همینطور جامعه‌ی بومی وارد می‌سازد. گفتنی است که ماهیان غیربومی فیتوفاگ، بیگ‌هد و کپور علفخوار به‌دلیل عدم توانایی تکثیر طبیعی در تالاب انزلی، هرساله توسط شیلات رهاسازی می‌شوند. این ماهیان توانسته‌اند در سفره‌ی جامعه‌ی بومی و اقتصاد محلّی جایگاه ویژه‌ای پیدا کنند. اما این رضایت‌مندی موقّتی بوده، زیرا در درازمدّت، این گونه‌های غیربومی با اشغال محیط و تغذیه از انواع فیتوپلانگتون‌ها آثار مخرّبی بر اکوسیستم تالاب برجا می‌گذارند.
ناگفته نماند که ماهی کاراس و تیزه‌کولی نیز به‌طور تصادفی و اشتباه، در میان بچه‌ماهیان کپور پرورشی، به تالاب انزلی راه پیدا کردند. لازمه‌ی جلوگیری از تشدید چنین خسارت‌ها و نیز جبران مالی و معنوی آسیب‌های ناشی از ماهیان غیربومی و مهاجم، انجام پژوهش‌های جامع علمی در تمام ابعاد اکولوژیک، اقتصادی، اجتماعی و حتّی فرهنگی ناشی از حضور این گونه‌ها است و علاوه بر این نیازمند وضع قوانین جدّی و نظارت‌های اجرایی و عملیاتی به معنای واقعی کلمه است. توجه به این نکته ضروری است که بخش عمده‌ای از مشکلات به‌وجود آمده در خصوص ماهیان غیربومی و مهاجم در تالاب انزلی ناشی از فقدان مدیریت صحیح آبزیان و شیلات است.
در شرایطی که مسئولان و تصمیم‌گیرندگان مدیریت آبزیان، این تالاب را در حدّ استخرهای تکثیر و پرورش ماهی ساده‌سازی کرده‌اند، بروز فجایع اکولوژیک و برهم خوردن تعادل و سلامت اکوسیستم تالاب انزلی دور از انتظار نیست. این مهم خود می‌تواند نشان‌دهندهی جایگاه ضروری آموزش در کلیه‌ی سطوح، از مسئولان و تصمیم‌گیرندگان تا جامعه‌ی محلّی ذینفع باشد. حضور گونه‌های غیربومی مهاجم در هر اکوسیستمی می‌تواند به مثابه آغاز فرآیند انقراضی خاموش باشد.
منابع:
- بهروزی‌راد، ب .۱۳۸۱.تالاب‌های ایران. نشر سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح. چاپ اول. تهران.
- توکّلی، ب. ثابت رفتار، ک. ۱۳۸۲. ارزیابی آثار توسعه‌ی جاده‌ی کنارگذر انزلی. مجلّه‌ی محیط‌شناسی. شماره۳۲.صفحه‌ی ۲۱-۲۶.
- عباسی،ک. ۱۳۹۵. ماهیان گیلان. دانشنامه‌ی فرهنگ و تمدّن گیلان. چاپ ۱. نشر فرهنگ ایلیا.
- عباسی، ک. ۱۳۸۷. آخرین فهرست گونه‌های ماهیان تالاب انزلی. اوّلین همایش ملّی تالاب‌های ایران.
- عبدلی، ا . ۱۳۹۵. راهنمای میدانی ماهیان آب‌های داخلی ایران. انتشارات ایرانشناسی. چاپ اول. تابستان ۱۳۹۵.
- فلاحی کپورچالی، م.۱۳۹۷. مطالعه‌ی بررسی روند تغییرات جوامع آبزیان تالاب انزلی. وزارت جهاد کشاورزی. سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی. مؤسسه‌ی تحقیقات علوم شیلاتی کشور، پژوهشکده‌ی آبزی‌پروری آب‌های داخلی.
- قلیچ‌خانی، پوریا. ۱۳۹۸. بررسی وضعیت گونه‌های ماهی غیربومی و مهاجم تالاب انزلی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. پژوهشکده‌ی علوم محیطی. دانشگاه شهید بهشتی.
- مجنونیان، ه. ۱۳۷۷. تالاب‌ها (طبقه‌بندی و حفاظت تالاب‌ها، ارزش‌ها و کارکردها) به اهتمام سازمان حفاظت محیط‌زیست. انتشارات دایره‌ی سبز.
- منوّری، س. م.۱۳۶۹ .تالاب انزلی. چاپ ۱. نشر گیلکان.
- Barbier, E.B., et al. 1997. Economic Valuation of Wetlands: A Guide for policymakers
and Planners. Ramsar Convension Bureau. - Brian, W.C., Abdoli, A., 1993. Exotic Fish Species in the Fresh Waters of Iran. Zoology
in the Middle East, 9:1, 65-80. - Coad, B.W. 2009. The freshwater fishes of Iran. It is searhed from
WWW.Briancoad.com. - Dudgeon D., Arthington A.H., Gessner M.O., Kawabata Z., Knowler D.J., Lévêque
C.L., Naiman R.J., Prieur-Richard A., Soto D.,. Stiassny M.L.J and Sullivan C.A. 2006.
Freshwater biodiversity: importance, threats, status and conservation challenges.
Biological Reviews, 81, 163–۱۸۲ . - Millennium Ecosystem Assessment, 2005, Ecosystems and Human Well-being:
Synthesis. Island Press, Washington DC. - Mitsch, W. J,. Gosselink, J.G., 2015. Wetlands – Fifth edition. Wiley . Hoboken, NJ
۰۷۰۳۰. - Naderi, S. Mirzajani, A. Rajabi Maham, H. Hadipour, E. 2017b. The mammals of Anzali
Wetland in the Southern Caspian Sea. Caspian J. Environ. Sci. 2017, Vol. 15 No. 3 pp.
۲۲۳~۲۳۵ ©Copyright by University of Guilan, Printed in I.R. Iran.
فصلنامۀ صنوبر، سال پنجم، شمارۀ ۱۳ و ۱۴، ص ۱۱۴ تا ۱۱۸.