جای خالی کوهستان
نیما فریدمجتهدی و سمانه نگاه/ ایران کشوری کوهستانی‌ست. سرشتِ جغرافیای طبیعی و انسانی آن در‌هم‌آمیخته با کوهستان است. بدون توجه به شرایط کوهستانی آن، درک بسیاری از فرایندهای طبیعی در سامانه‌های زیستی‌اش امکان ندارد. شرایط جغرافیایی ایران، موقعیت آن در منطقۀ جنب حاره، در جوار عرض‌های میانی، در محلّ اتصال سه قارۀ آسیا، اروپا، آفریقا، تنوع شرایط آب‌وهوایی، تنوع سازندهای زمین‌شناسی، همگی سبب شده محیط جغرافیایی کوهستان‌های ایران از تنوعی چشمگیر برخوردار باشد. این تنوع را می‌توان هم در فرایندهای هوازدگی-فرسایشی دید و هم در اشکال ژئومورفولوژیکی این سرزمین. محیط‌زیست کوهستان‌های ایران از محیط‌های یخچالی و آلپی مناطق مرتفع البرز تا رشته‌کوه‌های خشک مناطق ایران مرکزی، چشم‌اندازهای مدیترانه‌ای زاگرس و… را دربر می‌گیرد.
تنوع محیط‌زیست کوهستان‌های ایران فقط به زیستگاه‌های متنوع آن منتهی نمی‌شود. تنوع را می‌توان در گونه‌های شاخص گیاهی و جانوری ایران دید. وجود صدها گونۀ اِندمیک گیاهی در پهنۀ کوهساران کشور از جملۀ این موارد است. وجود گونه‌های شاخص جانوری کوهستانی ایران مانند سمندر کوهستانی لرستان، افعی البرزی، افعی شاخ‌دار دم‌عنکبوتی، غار ماهی کور، جکوی کوتوله[۱] وراوی[۲] در رشته‌کوه‌های زاگرس[۳]، گربۀ پالاس، پلنگ ایرانی، شاه روباه و… از دیگر مستندات این امر به شمار می‌روند. کمتر کسی‌ست که از اهمیت کوه در زندگی بشر مطلع نباشد.
شاید مردمانی چون ما، شهری‌شده و به‌اصطلاح فارغ از جغرافیای سرزمین خود، از کارکردهای این بوم‌سازگان طبیعی غافل باشند، اما بدون شک کشاورزان و دامداران که بهطورِ مستقیم با آب سروکار دارند، اهمیت کوه را بیشتر از ما درک میکنند. با توجه به این‌که قسمت عمدۀ کشور ما در منطقۀ خشک و کم‌آب کرۀ زمین قرار گرفته است، شاید تصور سرزمین ایران بدون کوه به بیابانهای خشک و گرم صحرای آفریقا و شبه‌جزیرۀ عربستان بیشتر شباهت می‌داشت. کوه‌ها برای مردمان این سرزمین آب‌انبارهای طبیعی هستند.
اگر در هر جایی از کرۀ زمین، به‌ویژه در ایران، آب را مترادف با آبادانی میدانند، باید قبل از آن کوه، آب و آبادانی را مترادف هم پنداشت. کوه‌ها دارای کالا و خدماتی هستند و بشر چه محل زندگی‌اش در کوه باشد، چه در دشت و جلگه و حتی کنار دریا، بی‌کم‌وکاست و زنجیروار وابسته به کوهستان است. در ابعاد جهانی با در کنار هم قرار دادن برخی از ارقام شاید بتوان اهمیت این اکوسیستم را بهتر درک کرد. ۲۷ درصد از مساحتِ مناطق کرۀ زمین به کوه‌ها تعلّق دارد. ۱/۱ میلیارد نفر از جمعیت جهان در مناطق کوهستانی زندگی میکنند که از این میان ۷۰ درصد ساکن مناطق روستایی هستند.
بیش از نیمی از آب شیرین مصرفی جهان از مناطق کوهستانی تأمین می‌شود. ۶ نوع از مهم‌ترین محصولات غذایی (سیب‌زمینی، ذرت، گوجه‌فرنگی، سیب، جو، ذرت خوشه‌ای) از مناطق کوهستانی منشأ گرفته‌اند. ۲۵ درصد از تنوع زیستی خشکی‌ها و ۲۵ مورد از ۳۴ نقاطِ داغِ تنوع زیستی در کوهستان واقع شده‌اند. ۲۳ درصد از جنگل‌های جهان در کوهستان قرار دارند.
محیط‌زیست کوهستان دارای ویژگی عمده‌ای به نام شکنندگی است. این حساسیت به دلیلِ وجود مجموعه‌ای از عناصر و عوامل محیطی‌ست. حضور همزمان و توأمان ویژگی‌های هندسی‌ای چون گوناگونی و تغییرات ارتفاع، شیب و سیمای شیب، خود نمونه‌ای از عوامل مؤثر بر تنوع، دگرگونی و شکنندگی محیط‌های کوهستانی محسوب می‌شود. گوناگونی و تغییر شدید ناهمواری به عنوانِ برآیند سه عامل پیش‌گفته نتیجۀ مشخص را نمایش می‌دهد و آن، اختلاف در تابش دریافتی‌ست، همین تفاوت تابشِ دریافتی به‌عنوانِ نیروی محرکۀ جو، گوناگونی شرایط جوی را در مناطق کوهستانی رقم می‌زند؛ ویژگی‌ای که توانایی و قابلیت ناپایدار بودن شرایط جوی در این مناطق را توجیه میکند.
تعریف علمی کوهستان حضور توأمان عامل ارتفاع و شیب است، که مفهوم کاملی از ناهمواری را می‌رساند. کالا و خدماتی که زیست‌سامانه‌های کوهستانی ارائه می‌دهند عبارت‌اند از: الف) ورزش‌های کوهستانی و گردشگری، ب) زیبایی‌شناسی، ارزش‌های معنوی و الهام‌بخشی، ج) خدمات سلامت، آب معدنی، د) گوناگونی گونه‌های بومی جانوری و گیاهی کوهستانی و منحصربه‌فرد، ﻫ) منابع ژنتیک، جنگل‌های میوه دانه‌دار، و) تولید دانش بومی، ز) رویشگاه‌ها و مراتع طبیعی، ح) منابع معدنی، ط) گرده‌افشانی و پالایش، ی) ایجاد و پیرایش مخاطره‌ها، ذخیرۀ کربن، تشکیل خاک، حفاظت حوضه‌های آبخیز، ک) ذخیره‌سازی آب، ل) نمایشگر تغییرهای جهانی، فرسایش و تخریب، هوازدگی و م) شکل‌گیری هوا، پیرایش آب‌وهوا.
از منظری دیگر، مناطق کوهستانی جایگاه بسیاری از مخاطره‌های طبیعی است. بسیاری از واحدهای کوهستانی نسبت به رخ‌داد برخی از مخاطره‌های طبیعی حساس هستند. کوچکترین تنشی شرایط متوازن موجود را از حالت نرمال خارج میکند. آثار بسیاری از مخاطره‌های طبیعی در مناطق کوهستانی، ژرف‌تر است. بنابراین در صورت در نظر گرفتن فرض تأثیر برابر گرمایشِ جهانی و تغییر آب‌وهوا در سراسر جهان، به دلیل ویژگی‌های خاص محیطی و محیط‌زیستیِ مناطق کوهستانی، درجۀ تأثیر عوامل یادشده بر کوهستان ها بیشتر از دیگر واحدهای جغرافیایی‌ست. این ویژگی‌های متفاوت جغرافیایی اثر خود را در شرایط محیطی و انسانی نیز نمایان میکند. همین مسئله یکی از عوامل اصلی در حاشیۀ قرارگیری مناطق کوهستان از منظر توسعۀ پایدار است.
شرایط زندگی در مناطق کوهستانی نیازمند سازگاری پیچیده و ظریفی است و غلبه بر شرایط محیطی این اقلیم در تمامی جنبه‌های زندگی موجودات زنده و بشر خود را نمایان می‌سازد، و از همین روست که بسیاری از مناطق کوهستانی فقط با توجه به گسترش فناوری‌های نوین قادرند شرایط سکونت تقریباً دائمی را به‌ویژه در فصل سرد فراهم کنند. محدودیت خاک، فراوانی زمین‌های دارای شیب زیاد و برون‌زدهای صخره‌ای، امکان و شیوۀ معیشتی محدودی را در کوهستان‌ها فراهم میکند. در بسیاری از مناطق کوهستانی تنها معیشت قابلِ انجام، دامداری بوده و هست که خود نهایت سازگاری بشر را با محیط خشن کوهستان به نمایش می‌گذارد. تغییر آب‌وهوا اثر خود را بر تمامی سامانه‌های طبیعی و انسانی کرۀ زمین می‌گذارد.
با توجه به برهم‌کنش این سامانه‌ها، پیامدهای تغییر آب‌وهوا همۀ مؤلفه‌های سامانۀ کرۀ زمین را متأثر خواهد کرد. تنها تفاوت موجود، میزان آسیب‌پذیری زیرسامانه‌ها از این تأثیرات است. به دلیلِ شکنندگی محیط‌زیست کوهستان و اهمیتی که در سامانه‌های زیستی دارد، هرگونه تغییر شرایط آب‌وهوا می‌تواند کالا و خدمات مهم این سامانۀ زیستی را متأثر کند. تأثیر بر منابع آب شیرین موردِ استفادۀ بشر، یکی از مهم‌ترین تبعات تغییر آب‌وهوا بر محیط‌زیست کوهستان است.
این مسئله با توجه به تأثیری که بر منابع برف و یخچال‌های کوهستانی دارد، بدونِ شک دارای پیامدهای حیاتی هم برای محیط کوهستان و هم تمامی سامانه‌های زیستی مرتبط با آن است. تهدید منابع آب شیرین، از بین رفتن گونه‌های گیاهی و جانوری مختص کوهستان‌ها، افزایش فراوانی و شدت مخاطره‌های طبیعی، کاهش کیفیت مناظر و چشم‌اندازهای طبیعی و… همگی از جمله آثار تغییر آب‌وهوا و گرمایش جهانی بر سامانه‌های کوهستانی هستند.
ایران کشوری کوهستانی‌ست که آمار و ارقام خصوصیات توپوگرافی آن را به‌خوبی مشخص میکند. ۶۹ درصد مساحت ایران در ارتفاعی بیش از هزار متر قرار گرفته است. هرچند ارتفاع به‌تنهایی مبیّن کوهستانی بودن نیست، اما نکتۀ حائز اهمیت آن است که بخش‌های قابلِ توجهی از مساحتِ کشور ایران دارای شیب بالای ۳۰ درصد است. وجود دو رشته‌کوهِ عظیمِ البرز و زاگرس در امتداد غربی- شرقی و شمال غرب- جنوب شرق و تعداد زیادی قله‌های مرتفع در فلات مرکزی ایران، کوهستانی بودن آن را اجتناب‌ناپذیر می‌سازد.
این بوم‌سازگان ایران نه‌تنها با ویژگی‌های خود به‌عنوانِ یک واحد زیستی مهم در تأمین حیات جانداران و بشر در این مناطق نقش مهمی دارد، بلکه کوهستان‌های ایران، شرایط دیگر بوم‌سازگان‌های طبیعی را تحتِ تأثیر خود قرار داده است. بخش بزرگی از سامانه‌های محیط‌زیستی ایران از جمله تالاب‌های داخل یا حاشیۀ فلات ایران، رودهای جاری در کرانه‌های این فلات، جنگل‌های زاگرس و البرز و دیگر سامانه‌ها، حیات خود را مدیون کوه‌ها هستند. تعدیل شرایط نامساعد آب و هوایی و شکل‌گیری تمدن و زندگی مردم در فلات ایران به لطف وجود کوهستان‌هاست. انباشت برف و تأمین آب به عنوان حیاتی‌ترین ضرورت زندگی بشر نمونه‌ای از آثار مثبت وجود کوهستان بر زندگی مردم و زیستمندان این مناطق است. بسیاری از شهرهای مهم ایران وابسته به وجود کوه‌ها بوده و در حاشیه‌های آن‌ها شکل گرفته‌اند.
دین و مذهب مردم فلات ایران نیز آکنده از نشانه‌های کوهستان است. اما این همه نشانۀ معنوی، بدون شک ریشه در تجسم واقعیاتی دارد. واقعیتی از جنس و بُنِ زندگی روزمره که برآورده شدن نیازهای مهم توسط یک جایگاه جغرافیایی (کوه)، رویه‌ای مقدس به آن داده است. کوه برای انسان نخستین مسکن و مأوایی نسبتاً امن بود، فراوانی وجود غار و چشمه های پرآب در مناطق کوهستانی، بستری مناسب برای انسان دورۀ پارینه‌سنگی مهیا کرده بود. این وابستگی و تأمین نیاز از دورۀ پارینه‌سنگی تا به امروز باقی مانده است.
در ایران به‌رغم تمامی موارد ذکرشده، کوهستان یک حاشیه است! حاشیه‌ای در تمامی شئون زندگی ما. اما در این‌جا هم دولتمردان و هم قاطبۀ مردم را شامل می‌شود. این مسئله در همه‌جا قابل رصد و پیگیری‌ست. نقش خالی کوه همه‌جا پُررنگ است. در برنامۀ توسعه، در طرح‌های آمایش سرزمین، در کمتر توسعه‌یافتگی و فقر ذاتی بسیاری از مردم ساکن در این نواحی که هنوز در جای‌جای این کشور به‌طور مشخص جریان دارد.
این خلأ در ادبیات علمی و مکتوب کوهستان در ایران نیز جاری‌ست. از دیدگاه نوشتارهای موجود در حوزۀ کوهستان، با تمرکز بر مجله‌های منتشرشده، سهم اصلی مربوط به حوزۀ ورزش کوهنوردی‌ست که در اصل به نحوۀ تعامل و فعالیت‌ها و خاطرات و گزارش‌های متعدد در زمینۀ این ورزش و نه خود محیط کوهستان مربوط می‌شود. هرچند در میان صفحه‌های این انتشارات می‌توان جایی برای محیط‌زیست کوهستان نیز یافت.
مجموعه‌هایی شامل فصلنامۀ کوه و محیط کوهستان سال‌های سال چه در برهه‌های طولانی یا کوتاه‌مدت به کوه پرداخته‌اند، در این میان شاید فصلنامۀ کوهستان را بتوان دیرپاترین آن قلمداد کرد که گرچه مضمون اصلی‌اش ورزش کوهنوردی بود، مطالب بسیار ارزشمندی در حوزه‌های دیگر مرتبط با کوهستان از جمله جغرافیا و محیط‌زیست در آن یافت می‌شود. در این بین تنها مجله‌ای که تاکنون با عنوان محیط کوهستان چاپ شده نشریه‌ای بود که انجمن حفظ محیط کوهستان از پاییز ۱۳۸۴ منتشر می‌کرد و تا ۱۷ شماره دوام یافت.
مجلۀ دیگری به نام صعود نیز از سوی فدراسیون کوهنوردی و صعودهای ورزشی به شکل الکترونیکی منتشر می‌شود که در واقع نشریۀ داخلی فدراسیون کوهنوردی و صعودهای ورزشی است. فصلنامۀ مطالعات جغرافیای مناطق کوهستانی جدی‌ترین و جدیدترین گام در حوزۀ شناخت از کوهستان است که به همت دانشگاه لرستان از سال ۱۳۹۸ شروع به کار کرده است. بنابراین عمده فعالیت‌های موجود در عرصۀ نوشتاری کوهستان عمدتاً تاکنون، با چالش‌های مهمی از جمله عدم استقبال، حمایت و در ادامه عدم انتشار مواجه بوده است.
غیر از فعالیت اخیری که دانشگاه لرستان انجام داده است- که آن هم تاکنون بیشتر بر حوزۀ جغرافیای کوهستان (از جمله طبیعی و انسانی) تمرکز داشته- مجموعه‌ای که به‌طور مشخص به دغدغه‌های کوهستان با تمرکز بر محیط‌زیست آن بپردازد منتشر نمی‌شود. این مسئله در یکی از کوهستانی‌ترین کشورهای دنیا و با مقیاسی کوچک‌تر در کوهستانی‌ترین کشور خاورمیانه جای تأسف و تعجب دارد. جا دارد جایی میان این همه نوشتار منتشرشده در سرزمین ایران برای کوهستان باز شود، به هر شکلی و هر طریقی که ممکن است.
به‌ظاهر معدود فعالیت‌های مستمر و قابل احترام و توجهی که در جای‌جای این کشور و در زمینۀ حفظ محیط‌زیست کوهستان انجام می‌شود، همچون قلل پراکندۀ دشت‌های مرکزی ایران، انسجام درخوری ندارند. نگاهی حتی به همین نسخه از مجله نشان می‌دهد که ما حتی گاهی در خطوطی موازی برای این هدف تلاش می‌کنیم و کیست که نداند یکی از صفات کاری ما ایرانیان، موازی‌کاری است! امید است این ویژه‌نامه گریزی دوباره باشد بر تولید محتوا در حوزۀ محیط‌زیست کوهستان. سپاسگزار سرکار خانم مانیا شفاهی هستیم که پیشنهاد ویژه‌نامۀ تخصصی کوهستان را پذیرفت و این شماره تقدیم شما خوانندگان شده است.
سعی شده در میان مصاحبه‌شوندگان این مجموعه افرادی با طیف‌های فکری متفاوت و حتی منتقدان یکدیگر انتخاب شوند، و سخنان‌شان بدون هیچ‌گونه کاستی و حذفی در معرض قضاوت مخاطب قرار گیرد. بقیۀ مطالب مربوط به چند گزارش و یادداشت در زمینۀ کوهستان‌های ایران و برخی اقدامات صورت‌گرفته است. نکتۀ قابل توجه این‌که حتی در تهیۀ این شماره از مجله نیز گردآوری مطالب در زمینۀ محیط کوهستان با چالش روبه‌رو بود و این نشان از نگاه و تمرکز کمتری‌ست که در حوزۀ نوشتاری به مسئلۀ کوهستان در ایران هم در میان فعالان، و هم در میان کنشگران و متخصصان جغرافیا و محیط‌زیست و دیگر علوم می‌شود.
فصلنامۀ صنوبر، سال ششم، شمارۀ ۱۸ و ۱۹، ص ۴ تا ۹.
[۱] . گونه‌ای از سوسماران ایران.
[۲] . از کوهی با همین نام از بخش وَراوی در شهرستان مُهر استان فارس.
[۳] . گونۀ سوسمار بسیار زیبا و شب‌فعال که جزو کوچکترین سوسماران ایران و جهان است. در نواحی دیگری از استان فارس شامل شهرستان‌های فیروزآباد و جهرم نیز پراکنش و عادات زیستی تقریباً ناشناخته‌ای دارد (منبع: گفت‌وگوی دکتر علی غلامی‌فرد هیأت علمی دانشگاه لرستان با خبرگزاری ایسنا، در تاریخ ۶ آذر ۱۳۹۸).