غار دانیال (دومین غار رودخانه‌ای ایران)
پوریا قلیچ‌خانی/ غار دانیال نمونه‌ای از یک غار جوان و فعال آهکی است که شکل‌گیری آن به دورۀ دوّم زمین‌شناسی بازمی‌گردد و رودخانۀ جاری در آن، به‌طور مستمر و تدریجی در حال انحلال لایه‌های کربناته غار و ایجاد اشکال و پدیده‌های گوناگون زمین‌شناختی است. غار دانیال، یک سیستم غاری متشکل از سیفون‌ها، دالان‌ها، حوضچه‌ها، تالارها، چاه‌ها و… است. این غار که از شناخته‌شده‌ترین غارها در استان مازندران محسوب میشود، در دل جنگل‌های هیرکانی در دامنۀ شمالی رشته‌کوه البرز و به لحاظ تقسیم‌بندی اداری، در شهرستان عباس‌آباد، بخش سلمان‌شهر (متل قو)، در دهستان دانیال قرار گرفته است.
اکوسیستم‌های کوهستانی، برخلاف ظاهر سخت که آن را مقاوم و پایدار می‌نمایاند، یکی از حساس‌ترین و شکننده‌ترین اکوسیستم‌ها به شمار می‌روند. تغییرات آب‌وهوایی با تغییر ارتفاع، باعث شکل‌گیری خُرداکوسیستم‌های متنوعی در دامنۀ آن‌ها میشود که خود می‌تواند دربرگیرندۀ سایر ساختارهای ویژۀ تنوع زیستی مانند جنگل‌ها، مراتع طبیعی، درختچه‌زارها، علفزارها و انواعی از گونه‌های جانوری باشد. اما در کنار تمام موارد نام‌برده، بدون شک یکی از منحصربه‌فردترین خُرداکوسیستم‌های شکل‌گرفته در کوهستان‌ها، غارها هستند که بسته به ویژگی‌های زمین‌شناختی کوهستانی، از ساختارهای زمین‌شناسی ویژه تبعیت می‌کنند. از مهم‌ترین و مشهورترین آن‌ها در سطح دنیا، کارست‌ها هستند که منشاء شکل‌گیری غارهای مهم جهان به حساب میآیند. در واقع، مهم‌ترین عامل ایجاد غارها روی کرۀ زمین، کارستی شدن است. مهم‌ترین بستر ایجاد و شکل‌گیری مناطق کارست، سنگ‌های کربناته و به‌ویژه سنگ‌های آهکی هستند.
به‌طورکلی محیط زندگی ما انسان‌ها به گونه‌ای بسیار پیچیده با سنگ‌های کربناتی در هم آمیخته شده است و حدود یک‌چهارم سطح زمین را سنگ‌های قابل حل و عمدتاً کربناته دربر می‌گیرند. بیش از ۹۸ درصد غارهای طبیعی، داخل سنگ‌های آهکی یا کربناته شکل گرفته و غارهای کارستی را به وجود آورده‌اند. البته این سنگ‌ها، در جهان به‌طور همسان توزیع نشده‌اند. عمده‌ترین نواحی کربناته در اروپا، شرق امریکای شمالی، شرق و جنوب شرقی آسیا واقع است. گفته میشود ایران پس از کشورهای امریکا، چین و ترکیه بالاترین درصد کارست را دارد؛ به‌طوری‌که حدود ۱۰ و نیم درصد از سطح کشورمان را سازندهای کارستی می‌پوشانند. البته در سال ۱۳۹۵ طی مطالعاتی عنوان شد که این عدد در کشور ما حدود ۱۳ درصد است که اختلاف موجود، به دلیل شناسایی کارست‌های ساحلی به‌ویژه در بخش جنوبی کشور و جزایر کیش و قشم است.
غارها یا همان حفره‌های طبیعی بر اثر عوامل مختلف پدید میآیند. اما بیشتر آن‌ها (غارهای کارستی) بر اثر نفوذ آب در لایه‌های سنگ‌های آهکی و انحلال آن با آب ایجاد شده‌اند و می‌توان اذعان داشت عامل اصلی تشکیل غارها، فرایند انحلال سنگ‌های کربناته به وسیلۀ جریان آب‌های سطحی یا زیرزمینی‌ست که این فرایند در مناطق کارستی به‌وفور رخ می‌دهد. به همین دلیل در کشورهایی که دارای بیشترین سنگ آهک هستند و شرایط کارستی شدن نیز در آن‌ها مهیاست، غارهای بیشتری نیز یافت میشود.
توضیح این روند بدین شکل است که آب‌های سطحی، قبل از نفوذ به لایه‌های زیرین، تحت تأثیر انحلال گاز دی‌اکسید کربن (که به‌فراوانی در جو زمین وجود دارد) قرار می‌گیرند و با تشکیل اسیدکربنیک، خاصیت اسیدی پیدا می‌کنند. سپس کلسیت، به‌عنوان کانی اصلی سنگ‌های کربناته که حتی در برابر میزان پایین اسیدیته ناپایدار است، انحلال پیدا می‌کند. این فرایند در طول هزاران و حتی میلیون‌ها سال باعث ایجاد حفره‌ها و غارهای کارستی میشود.
سنگ‌های آهکی طبق فرمول زیر و به وسیلۀ آب حاوی گازکربنیک دچار انحلال می‌شوند:
CaCo۳ + CO۲ +H۲O = Ca(HCO۳)۲محلول
هم‌زمان با این انحلال و تحت شرایط فیزیکی و شیمیایی در بخش‌های سطحی سقف و کف و دیوارۀ غارها، فرایند تبلور و کانی‌زایی از مایع اشباع‌شده از کربنات کلسیم نیز اتفاق می‌افتد که منشاء پیدایش تزئینات آهکی زیبا و منحصربه‌فرد در درون غارهاست.
غار دانیال نمونه‌ای از یک غار جوان و فعال آهکی است که شکل‌گیری آن به دورۀ دوّم زمین‌شناسی بازمی‌گردد و رودخانۀ جاری در آن، به‌طور مستمر و تدریجی در حال انحلال لایه‌های کربناته غار و ایجاد اشکال و پدیده‌های گوناگون زمین‌شناختی است. غار دانیال، یک سیستم غاری متشکل از سیفون‌ها، دالان‌ها، حوضچه‌ها، تالارها، چاه‌ها و… است. این غار که از شناخته‌شده‌ترین غارها در استان مازندران محسوب میشود، در دل جنگل‌های هیرکانی در دامنۀ شمالی رشته‌کوه البرز و به لحاظ تقسیم‌بندی اداری، در شهرستان عباس‌آباد، بخش سلمان‌شهر (متل قو)، در دهستان دانیال قرار گرفته است.
به دلیل قرارگیری غار دانیال در حوالی روستای چاری و محدودۀ کوهستان گردکوه، به نام‌های «گردکوه» و «چاری» نیز شناخته شده و همچنین، طبق گفته‌های مندرج در کتاب غارهای ایران نوشته احمد معرفت و اطلس کوه‌ها و غارهای ایران تألیف داوود محمدی‌فر، «جستای دانیال» نیز نامیده شده است (که به نظر می‌رسد برگرفته از نام روستایی در همان حوالی به اسم جیسا بوده که در این منابع، به اشتباه، جستا ذکر شده است). اما رایج‌ترین نامی که این غار در میان مردم و همین‌طور منابع مختلف داخلی و خارجی دارد «غار دانیال» است.
غار دانیال، تا زمان نگارش این مقاله، مقام دومین غار رودخانه‌ای ایران را از لحاظ طول، پس از غار قوری‌قلعه در استان کرمانشاه دارد. در سال ۲۰۰۸ میلادی، غارنوردی انگلیسی به نام سایمون بروکس، به همراه یک تیم ایرانی، نقشۀ این غار را ترسیم کردند و طول شعبۀ اصلی رسم‌شده در این نقشه، ۲۱۵۸ متر برآورد شد. در بخش‌های انتهایی دالان اصلی مشخص‌شده در کروکی غار، ریزش‌هایی صورت گرفته است. بنابراین اطلاعات کافی از موقعیت مکانی پس از این نقطه در دست نبوده و مشخص نیست آیا غار در این محدوده به انتها رسیده یا همچنان ادامه دارد. از طرف دیگر، غار دانیال دارای مسیرها و گذرهای فرعی کشف‌نشدۀ بسیاری‌ست که در پشت هر کدام داستانی نهفته است و با در نظر گرفتن مجموع این دلایل گفته میشود طول واقعی غار دانیال نامعلوم است.
در مواردی دیده شده که غار دانیال، با غارهایی نظیر غار علی‌صدر (غار علیسرد صحیحتر است) مقایسه میشود. در این‌که در هر دو غار آب وجود دارد شکی نیست؛ اما غار علیسرد یک غار آبی و دریاچه‌ای محسوب میشود. در حالی که درون غار دانیال یک رودخانه جریان دارد و در زمرۀ غارهای رودخانه‌ای به شمار می‌رود. ذکر این نکته خالی از لطف نیست که برخلاف تصور اکثر افراد مبنی بر این‌که هرچه به انتهای غار نزدیک‌تر شویم، به سرچشمۀ رودخانۀ غار می‌رسیم، با پیمایش غار به سمت انتها، به‌مرور از حجم آب رودخانه کاسته میشود؛
در واقع باید گفت هرچه بیشتر به سمت انتهای غار پیش می‌رویم (به‌خصوص پس از محدودۀ ۸۰۰ متری غار) از شدت جریان و حجم آب، بیشتر کم میشود و در قسمت‌های انتهایی غار، به‌ویژه بعد از حدود ۱۵۰۰ متری، این جریان سطحی به‌تدریج و به‌طور نامحسوس کم‌حجم‌تر و پس از طی مسافتی، در نهایت با بستری خشک روبه‌رو خواهیم شد. همچنین در مسیر اصلی، چندین حوضچه و آبشار کوچک وجود دارد که شکل‌گیری آن‌ها وامدار ورود منابع آب مختلف سطحی و نفوذ رگه‌های کوچک و بزرگ آب از گوشه‌وکنار بیرون غار به داخل است.
دهانۀ این گنجینۀ ارزشمند ژئوتوریسم ایران به سمت شمال غربی گشوده میشود و از سطح دریاهای آزاد حدود ۱۷۵ متر ارتفاع دارد. غار دانیال در موقعیت جغرافیایی ۳۶ درجه و ۳۹ دقیقه و ۳۶ ثانیه عرض شمالی و ۵۱ درجه و ۱۰ دقیقه و ۵۰ ثانیه طول شرقی قرار گرفته است. دهانۀ اصلی غار دانیال با حدود سه متر و ۶۰ سانتی‌متر عرض و دو متر ارتفاع، بیضی‌شکل بوده و در زیر صخرۀ بلندی قرار دارد. صخره‌ای که اگر سر بلند کنی و به آن نگاه کنی، کمی هولناک به نظر می‌رسد. ارتفاع بلندترین نقطۀ این صخره تا دهانۀ غار حدود ۲۰ متر است. همچنین گفتنی‌ست در سمت چپ دهانۀ ورودی، دهانۀ کوچک دیگری به چشم می‌خورد که گمان می‌رود به درون غار دانیال راه داشته باشد؛ اما با این غار در ارتباط نیست.
برای ورود به فضای درونی غار باید از دهانۀ اصلی به سمت پایین و با شیب ایجادشدۀ حدوداً ۴۵ درجه از سنگ‌ها حرکت کرد تا به کف غار و بستر رودخانه رسید که این فاصله (از دهانه تا بستر رود درون غار با احتساب شیب موجود) حدود هفت و نیم متر است. البته در گذشته برای رسیدن به بستر غار نیاز به استفاده از ابزارهایی همچون نردبان و طناب بوده و در دهه‌های اخیر، مسیر ورودی برای بازدید آسان‌تر تغییراتی یافته است. پس از عبور از این شیب و پا گذاشتن در بستر رودخانه‌ایِ غار، در دل تاریکیِ دالانِ اصلی، اولین نکته‌ای که جلب توجه می‌کند صدای جریان آبی‌ست که از سمت راست به گوش می‌رسد و گویا نجوای خوشامدگویی غار است که در آن تاریکیِ پرابهت، طنین‌انداز میشود.
دبیِ آب خروجی در دهانه غار، چیزی در حدود نیم متر مکعب بر ثانیه است که خود وابسته به فصل و میزان بارش است. بررسی آزمایشگاهی نگارنده روی نمونه‌های آب خروجی از غار دانیال در سال ۱۳۹۶ نشان می‌دهد میانگین غلظت پارامترهایی از قبیل کلراید، سولفات، نیترات و TDSبه ترتیب ۱۴، ۱۰، ۴۵ و ۱۵۳ میلی‌گرم بر لیتر بوده است. مقایسۀ این داده‌ها با غلظت‌های استاندارد آب آشامیدنیِ مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران نشان داد غلظت پارامتر‌های اندازه‌گیری‌شده در حد استاندارد و در نتیجه، آب خروجی از غار برای آشامیدن مناسب است. همچنین با حضور حشراتی از راستۀ افمروپترا در نقاط مختلف این رودخانه، که شاخص آب بدون آلودگی میکروبی‌ست، می‌توان در مورد کیفیت آب خروجی غار اظهارنظر کرد و آن را در زمره آب‌های تمیز به شمار آورد.
تذکر این نکته لازم است که با توجه به سیلابی بودن غار دانیال، ورود به غار در فصول پربارش که احتمال وقوع سیلاب در آن زیاد است، حتی با وجود تجهیزات و ادوات غارنوردی نیز پرمخاطره است. همچنین نیازی به نشانه‌گذاری در طول مسیر بازدید نیست؛ چراکه جریان آب (به جز چند نقطه از غار)، خود، هدایتگر غارنوردان است. به دلیل فرسایش دائمی و هرروزۀ بستر رودخانه به وسیلۀ آب، در مسیر پیمایش، با سنگ‌های تیز و برنده‌ای مواجه خواهیم شد. اما غار دانیال در تقسیم‌بندی مرسوم غارها به لحاظ سختی پیمایش، در گروه غارهای با دشواری زیاد قرار نمی‌گیرد. با وجود این، همراه داشتن لوازم پایۀ غارنوردی، مانند کلاه ایمنی، دستکش، هدلامپ، کفش و لباس مناسب با توجه به عمق آب در برخی مناطق و از طرفی، حفاظت از اشکال زمین‌شناسی از آسیب‌های ناشی از لمس کردن و همین‌طور مراقبت از دست‌ها و بدن در برابر سنگ‌های تیز و برنده، ضروری‌ست.
با حرکت در مسیر دالان اصلی غار و عبور از حوضچه‌های مختلف، متوجه می‌شویم عمق آب در نقاط مختلف نوسان دارد؛ گاه عمق آب چند سانتی‌متر و گاهی به بیش از یک و نیم متر می‌رسد و در زمان بارندگی یا سیلاب، گذر از برخی نقاط غار بسیار سخت و نفس‌گیر میشود. اندازه‌گیری‌ها نشان می‌دهد عمیق‌ترین نقطۀ آب در غار دانیال، در محدودۀ ۸۰۰ متری مسیر اصلی قرار دارد و چیزی حدود دو متر است.
یکی دیگر از ویژگی‌های جالب غار دانیال که پیمایش در آن را بسیار جذاب و ماجراجویانه می‌کند ارتفاع کف از سقف غار است. این ارتفاع از کمتر از نیم متر تا حدود ۲۰ متر در نقاط مختلف، متغیر است و همین امر، پیمایش در برخی از نقاط را دشوار و صعب‌العبور می‌کند. تا جایی که در حدود ۳۰۰ متری از دهانه، با بزرگ‌ترین تالار غار با نام «تالار خفاش‌ها» مواجه می‌شویم که ارتفاع کف از سقف در آن چیزی حدود ۲۳ متر است. در حالی که در محدودۀ انتهایی، به نقاطی می‌رسیم که طی پیمایش، کمر انسان سقف را لمس می‌کند!
غار دانیال گنجینه‌ای از غارسنگ‌ها و تزئینات آهکی نظیر انواعی از استالاکتیت‌ها (غارنهشته‌های آویزان از سقف به کف)، استالاگمیت‌ها (غارنهشته‌های تشکیل‌شده از کف به سقف) و ستون‌ها (از به‌هم پیوستن استالاکتیت از سقف و استالاگمیت از کف ایجاد می‌شوند) است. بزرگ‌ترین سازند آهکی غار دانیال که استالاگمیتی به طول حدود سه متر است در زیباترین تالار این غار یعنی تالار شاه‌نشین قرار دارد که در دهه ۸۰ خورشیدی از سوی طاهر شاهواری، غارنورد و پژوهشگر مازندرانی، کشف شد و نگارنده نیز با در نظر گرفتن اهمیت و ارزش حفاظتی بسیار زیادی که این تالار دارد، از ذکر مکان دقیق آن خودداری می‌کند.
از منظر تنوع زیستی، اکوسیستم غار دانیال همانند هر غار دیگر، به دلیل کوتاه بودن زنجیره غذایی، بسیار حساس و شکننده است و نیاز به حفاظت ویژه دارد. برخی گونه‌های جانوری، غار دانیال را به‌عنوان زیستگاه دائمی و برخی دیگر، آن را به‌عنوان زیستگاه موقت انتخاب می‌کنند. گونه‌های مختلفِ تنها پستاندارِ پرندۀ کرۀ زمین، یعنی خفاش‌ها، از مهم‌ترین گونه‌های جانوری غار دانیال هستند که در این غار زادآوری دارند و از این رو در فصول پاییز و زمستان، که خفاش‌ها در خواب زمستانی هستند، بازدید از غار باید با ضوابط و مراقبت بیشتری انجام شود.
خفاش نعل‌اسبی بزرگ و خفاش گوش‌موشی کوچک، گروه خفاش‌های غار دانیال را تشکیل می‌دهند. قورباغه پادراز جنگلی از زیستمندان موقت غار دانیال است که به دلیل اندمیک بودن، حائز اهمیت فراوان است. در واقع، این قورباغه در دنیا تنها در جنگل‌های هیرکانی دیده میشود. بی‌مهرگانی نظیر خرچنگ جنگلی، حشره‌ای از راستۀ افمروپترا که شاخص آب تمیز و عاری از آلودگی‌ست، نوعی ملخ از خانواده رافیدوفوریده، حشراتی از راستۀ قاب‌بالان و سوسریان، نوعی صدپا، نوعی سنجاقک اندمیک جنگل‌های هیرکانی، و چندین نوع عنکبوت، نمونه‌هایی از تنوع زیستی محدوده غار دانیال هستند.
متأسفانه امروزه غار دانیال نیز همانند بسیاری از غارها در کشور از گزند بهره‌برداری‌های غیراصولی و نابخردانه در امان نیست و این مشکلات در وهلۀ اول آسیب‌های جبران‌ناپذیری را متوجه تزئینات آهکی غارها و غارسنگ‌ها می‌کند که عمدتاً ناشی از توسعۀ گردشگری غیراصولی و بدون ضابطه است.
به‌رغم شناخته شدن غار دانیال به‌عنوان یکی از قطب‌های گردشگری و حتی اهمیت آن برای ثبت به‌عنوان اثر طبیعی و ملی، به دلیل فقدان برنامه مدیریت جامع، نبود نظارت بر تورهای گردشگری و نبود زیرساخت‌های مورد نیاز برای گردشگری مسئولانه و نیز نبود برنامه‌های آموزشی و ترویجی برای درک اهمیت غار و ضرورت حفاظت از آن، نه‌تنها تنوع زیستی و چرخه‌های حیاتی موجود در غار دانیال به‌واسطۀ هجوم گردشگران آموزش‌ندیده و ناآگاه به خطر افتاده، بلکه ساختارهای زمین‌شناختی چندمیلیون‌سالۀ آن نیز در معرض نابودی قرار گرفته است. از طرف دیگر، جامعه محلّی پیرامونی نیز از مزایا و منافع این گردشگری محروم مانده و در عین حال هیچ فرصتی برای ایجاد نقش فعال به‌منظور کسب درآمد از گردشگری و نیز آگاهی‌افزایی برای جلب مشارکت آن‌ها در حفاظت غار دانیال و اکوسیستم جنگلی پیرامون آن فراهم نشده است.
فصلنامه صنوبر، شمارۀ هجده و نوزده، ص ۱۱۵ تا ۱۲۱.