احیاء صنایع بومی؛ راهی برای نجات جنگل‌های بلوط
فرناز بزرگ‌نیا – پونه رئیس‌دانا/ تنوع بخشیدن به شیوه‌های معیشتی سازگار با اکوسیستم و همچنین جایگزین نمودن صنایع بومی متناسب با ظرفیت و توان منطقه برای حذف برخی شیوه‌های معیشتی ناسازگار با محیط، منجر به حفاظت از این اکوسیستم حیاتی کشور می‌شود.
زیست‌بوم کوهستانی زاگرس، محل سکونت و تأمین معیشت حدود ده درصد از جمعیت کشور، تأمین‌کنندۀ ۴۰درصد از آب کشور و سرچشمۀ رودخانه‌های مهمی چون کارون است. در سال‌های اخیر جنگل‌های زاگرس با تهدیدات عمده‌ای مواجه شده‌اند. بیماری مرگ بلوط، ۳۰۰هزار هکتار از جنگل‌های غرب کشور را در معرض خشکیدگی قرارداده که ۱۰درصد از آن جنگل‌ها به طور کامل از بین رفته‌اند. طبق مشاهدات عینی در مناطق مختلف به طور متوسط بین ۲۰ تا ۳۰ درصد درختان بلوط به عارضۀ خشکیدگی دچار شده‌اند.
آفات و بیماری در میان درختان بلوط به تنهایی نمی‌تواند علت وقوع فاجعۀ محیط زیستی خشکیدگی بلوط باشد و قطعاً عواملی نظیر تخریب جنگل، ذغال‌گیری، جمع‌آوری دانه و بذر بلوط از جنگل‌ها به‌عنوان خوراک دام، خشک‌سالی‌های پی‌درپی، گرد و غبارهای اخیر و زوال خاک و مرتع، در خشکیدگی بلوط‌های منطقۀ زاگرس نقش مؤثری داشته‌اند. همچنین تغییر اقلیم، فرسایش خاک، بهره‌برداری‌های ناپایدار و غیراصولی و توسعۀ فعالیت‌های اقتصادی ناسازگار با ظرفیت و توان زیست‌بوم از تهدیدهای مهمی است که جنگل‌ها و مراتع این اکوسیستم ارزشمند با آن روبه‌روست.
تنوع بخشیدن به شیوه‌های معیشتی سازگار با اکوسیستم و همچنین جایگزین نمودن صنایع بومی متناسب با ظرفیت و توان منطقه برای حذف برخی شیوه‌های معیشتی ناسازگار با محیط، منجر به حفاظت از این اکوسیستم حیاتی کشور می‌شود.
برنامه‌ریزی برای توسعۀ معیشت پایدار و صنایع بومی باید به گونه‌ای باشد که باعث جذب و تثبیت حداقل نیروی جوان و فعال باقی‌مانده در روستا شده و ارتقاء دانش و مهارت ساکنان در کسب درآمد از شیوه‌های معیشتی‌ای باشد که محیط را تخریب نکرده و بتواند با احیای فرهنگ سنتی و بومی، تعلق خاطر اهالی به منطقه و حفاظت از آن را افزایش دهد.
«اجرای نمونه‌های موفق از فعالیت‌های مشارکت محلی با هدف ارتقاء معیشت و حفاظت از تنوع‌زیستی» در راستای اهداف و دستاوردهای سند طرح زاگرس تعریف شده است. بهره‌گیری از سازوکارهای مشارکتی موجود برای برنامه‌ریزی، اجرا و پایش برنامه‌های جامع مدیریت تنوع زیستی و منابع طبیعی، ارتقاء ظرفیت و آگاهی ذینفعان محلی برای حفاظت و بهره‌برداری پایدار از منابع تنوع زیستی و مشارکت فعال ذینفعان محلی در برنامه‌های مدیریت مشارکتی تنوع زیستی و منابع طبیعی و معیشت‌های پایدار برای مقابله با چالش‌های فرارو از فعالیت‌های مؤثر برای نیل به دست‌آورد یادشده است. از این‌رو برای آشنایی با طرح‌های پایلوت اجرا شده در راستای معیشت پایدار در برنامۀ حفاظت و توسعۀ پایدار در کوهستان زاگرس مرکزی به معرفی نمونه‌هایی می‌پردازیم.
طرح احیای گیاه بومی زرین‌گیاه
احیای گونۀ در معرض خطر انقراض زرین‌گیاه با هدف حفظ این گونۀ بومی ایران و همچنین ایجاد معیشت پایدار جایگزین برای جوامع محلی در طرح حفاظت از کوهستان زاگرس انجام شده است.
از آنجا که مفهوم حفاظت از تنوع زیستی به معنای حفاظت از گونه‌های گیاهی و جانوری در سه سطح ژنوم، گونه و اکوسیستم است لذا بررسی وضعیت گونه‌های گیاهی از لحاظ فراوانی جمعیت گونه‌های در معرض خطر انقراض در کوهستان زاگرس مرکزی یکی از اقدامات مؤثری است که می‌تواند به حفظ این گونه‌ها و در نهایت حفظ تنوع زیستی کمک نماید. در نتیجه بررسی وضعیت گونه‌های در معرض خطر انقراض در عرصه‌های پایلوت مدیریت تنوع زیستی زاگرس مرکزی براساس طبقه‌بندی‌های بین‌المللی یکی از اقدامات مؤثری است که می‌تواند به حفظ گونه‌های گیاهی و در سطح کلان بر حفظ تنوع زیستی کمک نماید.
از این رو در طرح پایلوت برنامۀ حفاظتی زاگرس با صنایع بومی، احیای گونۀ زرین‌گیاه با همیاری جوامع بومی اجرا شد. گونۀ زرین‌گیاه، انحصاری ایران است و در رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس در مناطق مرتفع و صخره‌ای و در ارتفاعات ۱۶۰۰ تا ۳۵۰۰ متر از سطح دریا، با میزان متوسط بارش سالیانه حدود ۴۰۰ تا ۶۰۰ میلی‌متر رویش دارد. برای اجرای این طرح و به منظور بهره‌گیری از پتانسیل‌های تشکل محلی موجود، اقدام به کاشت و احیای گونۀ زرین‌گیاه در سه سامان عرفی تحت عناوین «جسور علیا»، «تنگ گله‌گاو» و «خینه پادنا» شد.
وسعت این پروژه در این سه سامان عرفی بالغ بر ۶۰۰۰ متر مربع است که با کاشت ۱۲۰۰ نهال به انجام رسیده است. در این برنامه علاوه بر طرح حفاظت از تنوع زیستی زاگرس مرکزی و برنامۀ عمران ملل متحد، صندوق تسهیلات محیط زیست جهانی، ادارۀ کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان، ادارۀ کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان، شرکت تعاونی کشاورزی منابع طبیعی سمیرم، جامعۀ محلی عشایری (ایل قشقایی طوایف عمله و دره شوری) و جامعۀ محلی روستایی (روستای خینه) مشارکت داشتند. مراحل اجرای این طرح به قرار زیر بوده است:
- بررسی طرح‌های مطالعاتی فرادست.
- بازدید از نقاط دارای بیشترین فراوانی گونه‌های گیاهی در معرض خطر انقراض.
- انجام مصاحبه، مطالعات میدانی و برگزاری دوره‌های آموزشی برای جوامع محلی مخاطب.
- انجام عملیات نقشه‌برداری و تهیۀ کروکی.
- مطالعات خاک‌شناسی و نمونه‌برداری خاک.
- آماده‌سازی زمین.
- تهیه نشاء.
- کاشت، داشت، برداشت.
- خشک کردن، بسته‌بندی، بازاریابی و فروش.
نتایج بررسی‌های احیای گونۀ زرین‌گیاه در این سه سامان عرفی بیان‌گر این است که اجرای پروژۀ مذکور علاوه بر تأثیرات مثبت در حفظ تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی درآمد قابل قبولی برای بهره‌برداران محلی دارد. به نحوی که درآمد سال اول تقریباً جواب‌گوی سرمایه‌گذاری اولیه بوده و از سال دوم سوددهی خالص در هر هزار مترمربع معادل ۲۷ میلیون ریال بوده است.
اجرای این پروژه توانسته به این مهم دست یابد و تأثیر به‌سزایی در آگاه نمودن جوامع محلی و بهره‌برداران نسبت به این مسئله و مشارکت آنان در حفاظت از منابع طبیعی داشته باشد. از مهمترین دست‌آوردهای اجرای این پروژه احیای گونۀ در معرض نابودی زرین‌گیاه، حفظ خاک، پایداری اکولوژیکی، توسعۀ کارآفرینی عشایری، ارتقای معیشت جامعۀ محلی از طریق اشتغال‌زایی و ایجاد درآمد و معرفی محصولی جدید به بازار گیاهان دارویی بوده است.
احیای صنایع بومی دستی در روستای گل سفید
به این منظور، طرح حفاظت از تنوع زیستی زاگرس مرکزی در راستای دستیابی به هدف کلان «تحقق توسعۀ اقتصادی-اجتماعی و حفاظت و احیای تنوع‌زیستی»، اقدام به تعریف و پیاده‌سازی پروژۀ «جلب مشارکت جامعۀ محلی روستای گلسفید برای احیاء صنایع بومی دستی به‌عنوان معیشت جایگزین بهره‌برداری ناپایدار از جنگل‌های بلوط زاگرس» شد.
این پروژه که توسط انجمن پاما در روستای گلسفید واقع در منطقۀ حفاظت شدۀ هلن در استان چهارمحال و بختیاری به انجام رسید، با ارائۀ آموزش‌های لازم در زمینه‌های مختلف، سازمانی، محلی و فعال و منسجم به نام شولیز (به معنای محل امن شب‌گذرانی کبک‌ها) توسط اهالی روستا تشکیل شد. از جمله آموزش‌های ارائه شده:
- شناخت و احیای صنای عدستی اصیل و بومی و نحوۀ کاربردی کردن آ نها با حفظ اصالت.
- آشنایی با مفاهیم فعالی تهای مشارکتی.
- چگونگی حل مشکلات و تشکیل سازمان محلی.
- ارزیابی تولیدات و قیم تگذاری کالاها.
- حسابداری و بازاریابی.
کلیۀ محصولات ارائه شده در این مجموعه کاربردی بوده و ارتباط آنها با نمادهای محیط زیستی مورد پژوهش قرار گرفته است. این محصولات با بهره‌گیری از منابع بومی روستا و هنر دست زنان منطقه تولید شده و با برچسبی حاوی نشان سازمان‌های داخلی و بین‌المللی حامی محصول که نشان‌دهندۀ کنترل کیفی، شناسنامه و اطمینان از حمایت‌شان از محیطزیست است، ارائه می‌شوند.
زنان سازمان محلی شولیز با توافق در راستای بهره‌برداری پایدار از منابع طبیعی براساس درآمد حاصل از فروش صنایع دستی بر این باورند که با حمایت دوست‌داران فرهنگ و محیطزیست می‌توانند از قطع درختان جنگل‌های بلوط بکاهند. در همین راستا زنان روستای گلسفید در یک حرکت نمادین با همکاری ادارۀ منابع‌طبیعی استان چهارمحال و بختیاری اقدام به احیاء و بازسازی بخشی از اراضی جنگلی حاشیۀ روستای خود نمودند.
یکی از محصولات منحصر به فرد شولیز، عروسک لیلی است که در برخی از مناطق ایران از جمله کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری و فارس، نماد زیبایی محسوب می‌شود و در حقیقت عروسک نمایشی ایل بختیاری است. برای ثبت ملی و ثبت در یونسکو (سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد) عروسک لیلی، اقدام شده است.
محصولات شولیز هم‌اکنون به بازارهای فروش راه یافته‌اند؛ بازارهایی مانند فروشگاه کفشدوزک در تهران، موسسۀ آوای طبیعت پایدار، موزۀ عروسک در تهران، شهرکتاب‌ها، موسسۀ پژوهشی کودکان دنیا، آژانس گردشگری منطقه که سالانه حدود ۲۵۰۰ گردشگر را با خود به منطقه همراه دارد، همچنین برخی سازمان‌های دولتی مانند ادارۀ صنایع دستی و گردشگری، بخشداری‌ها، استانداری، ادارات منابع‌طبیعی و محیطزیست.
منتشرشده در فصلنامۀ صنوبر، سال اول، شمارۀ سوم، ص ۸۸ تا ۹۱