نقش فراموش‌شدۀ غارهای گیلان در اقتصاد این استان
هلاله ناطقه/هرچند که برخی از غارهای گیلان از جمله آویشو (طولانی‌ترین غار استان)، غار درفک، غار دربند رشی، غار اسپهبدان و غار چشمه‌باد در فهرست آثار طبیعی ملّی کشور ثبت شده‌اند، ولی به هیچ وجه مورد حفاظت و بهره‌برداری پایداری قرار نمی‌گیرند.
اگر زمانی در کودکی علاقه‌مند به این بودید که فضانورد باشید یک خبر خوب برایتان دارم، شما می‌توانید با گردش درون غارها حس یک فضانورد را وقتی در فضا قدم می‌گذارد درک کنید. در سال ۲۰۱۳ آژانس فضایی اروپا برای تمرین فضانوردان یک اقامت یک‌هفته‌ای در یکی از غارهای ایتالیا برنامه‌ریزی کرد که در آن فضانوردان غارنوردی و غارشناسی انجام دادند.
جمع‌آوری نمونه برای بررسی توپوگرافی غار، آزمایشات علمی از جمله بررسی شیمی آب، میکروبیولوژی خاک و سطح، بررسی جوّ دی‌اکسیدکربن، دما و رطوبت از جمله فعالیت فضانوردان در آن یک هفته بود.
غارها دنیای شگفت‌انگیزی دارند و نه تنها می‌توانند بستر مناسبی برای پژوهش‌های علمی باشند، بلکه پتانسیل بالایی برای کاربردهای درمانی و کشاورزی و دامداری دارند، همچنین سال‌هاست که مطالعات علمی به ویژه در حوزه‌های آب‌های زیرزمینی و شناسایی آب و هوای دیرینه انجام می‌شود، اما بیشترین استفادۀ آن‌ها در دنیا در بخش گردشگری است.
بسیاری از کشورها غارها را در صنعت گردشگری خود از یاد نبرده‌اند، بارزترین نمونه از گردشگری غار در کشور اسلوونی است که تجربۀ دویست‌ساله در این بخش دارد و سالانه حدود ۹۰۰ هزار نفر از ۲۲ غارِ توریستی آن بازدید می‌کنند.
در هر طبیعتی که سنگ‌های قابل انحلال مانند سنگ‌های آهکی داشته باشد می‌توان غار یافت و زمین و کوهستان‌های زیادی در ایران داریم که سنگ‌های دربرگیرندۀ آن سنگ‌های آهکی هستند، در نتیجه غارهای بسیاری در ایران می‌شناسیم، از جمله غار علی‌سرد یا غار علی‌صدر، غار کرفتو، غار کتله‌خور، غار قوری‌قلعه که بازدید از همۀ آن‌ها برای عموم است. آن‌چه که مهم است نحوۀ استفاده از غارها برای بخش گردشگری است. صد البته برای گردشگری پایدار غارها نیز دستورالعمل‌های مناسبی وجود دارد که هر کشور توسعه‌یافته بنابر تحلیل محیطزیست، غار و شرایط اقتصادی و فرهنگی سرزمین خود چارچوب‌های مناسبی برای حفاظت از غارها دارد.
این اکوسیستم زیبا و مرموز بسیار شکننده و آسیب‌پذیر است، تمامی فرآیندها در غار به کندی انجام می‌شود. پس هرگونه تخریب یا ورود زباله به آن سال‌های بیشتری زمان نیاز دارد. برای ترمیم خرابی‌ها و تجزیۀ زباله‌ها چه بسا میلیون‌ها سال طول بکشد. پس می‌توان نتیجه گرفت هرگونه ورود به آن آسیب‌زا است و نیاز است که تمهیداتی برای بازدید از غارها اندیشید که کمترین آسیب را به غارها وارد کند. به عنوان مثال، گردشگران فقط دوکیلومتر از بیست کیلومتر غار کتله‌خور را می‌توانند بازدید کنند اما متأسفانه تعداد غارهای حفاظت‌شدۀ ایران بسیار ناچیز است. از کشور اسلوونی می‌توان مثال زد که چیزی حدود ۱۲هزار غار ثبت‌شده دارد ولی تنها ۲۲ غار آن برای گردشگری مورد استفاده قرار می‌گیرد، آن هم به‌صورتی که کمترین آسیب به غارها وارد شود.
گیلان استانی سرسبز است که در شمال ایران بین رشته‌کوه‌های البرز و دریای خزر قرار دارد و همچون دیگر مناطق ایران دارای سنگ‌های آهکی۱ است و در نتیجه شما می‌توانید غارهای بسیاری در آن مشاهده کنید. البته ناگفته نماند که مانند سایر استان‌های ایران آمار کامل و جامعی از غارهای گیلان وجود ندارد. اما با توجه به منابع منتشرشده می‌توان گفت چیزی حدود صد غار شناخته شده در گیلان وجود دارد که بسیاری از آن‌ها ویژگی‌های منحصر به فردی دارند.
به عنوان مثال غار دربند رشی که آثار انسان‌های اولیه از گونۀ نئاندرتال‌ها به سن ۲۰۰هزار سال پیش در آن شناسایی شده است، یا غار دیورش که در انتهای خود چشمه‌ای دارد که در حوالی نوروز جوشان شده و غار تبدیل به دریاچه‌ای زیبا می‌شود، یا غار دُرفَک که در دل خود توده‌ای از یخچال دارد.
در گیلان غارهای پناهگاهی بسیاری وجود دارد که مأمنی برای چوپان‌ها و مسافران در زمان طوفان و باران‌های سیل‌آسا بودند و هستند و یا غارهای رودخانه‌ای که نمونۀ آن در کشور کمتر دیده می‌شود و همچنین غارهای انسان‌ساز مانند معادن که می‌توان نوعی موزه به حساب آیند مانند معدن زغال سنگ سنگرود که امروزه متروکه است.
هرچند که برخی از غارهای گیلان از جمله آویشو (طولانی‌ترین غار استان)، غار درفک، غار دربند رشی، غار اسپهبدان و غار چشمه‌باد در فهرست آثار طبیعی ملّی کشور ثبت شده‌اند، ولی به هیچ وجه مورد حفاظت و بهره‌برداری پایداری قرار نمی‌گیرند. طی یک برآورد اولیه در نیمۀ اوّل سال تنها غار دربند رشی حداقل ۱۲۰۰۰هزار بازدیدکننده دارد.
دسترسی آسان (کوهپیمایی بسیار سبک)، نزدیکی به پایتخت (حدود سه و نیم ساعت تا چهارساعت) طبیعت زیبا و متفاوت منطقه دربند رشی سبب حجم بالای گردشگر به این منطقه شده است که نه تنها به اقتصاد منطقه کمک نمی‌کند، بلکه آسیب‌های جدّی به محیطزیست غار وارد می‌کنند. هرساله این غار توسط غارنوردان گیلانی به‌صورت داوطلبانه پاکسازی می‌شود، اما همچنان حضور زباله در این غار غیرقابل انکار است.
نور، سروصدا و روشن کردن آتش در غار به جاندارن این غار از جمله خفاش‌ها آسیب جدّی وارد می‌کند۲ همچنین به دلیل باستانی بودن این غار هرساله افراد زیادی برای یافتن گنج کف این غار را حفر می‌کنند و البته دست خالی برمی‌گردند اما خسارت بزرگی به غار وارد می‌کنند. غافل از آن‌که تمام این غار در صورتی که مدیریت پایداری برای گردشگری آن وجود داشته باشد یک گنج بزرگ و پایان‌ناپذیر است، در غیر این صورت شاهد آسیب‌های واردۀ جدّی به این غارها طی سال‌های آینده خواهیم شد.
وضعیت دیگرغارهای گیلان هم به مانند غار دربند رشی است. حتّی غارهای فنی استان که مختص غارنوردان جویای هیجان است از تخریب در امان نمانده‌اند. به عنوان مثال، ایمن‌سازی هرساله و رول‌کوبی غارها توسط هر گروهی که وارد غار می‌شود باعث آسیب به دیواره‌های غار شده و با توجه به این‌که شرایط تشکیل و ترمیم در غارها بسیار کند است، سال‌ها طول می‌کشد تا این حفره‌ها ترمیم شود. به عنوان مثال برای نهشته شدن هر یک از غارنهشته‌ها (که به طور عامیانه به آن‌ها قندیل می‌گویند) به ازای هر یک سانتی‌متر ۷۰ تا ۱۰۰ سال زمان نیاز است.
ویژگی منحصر به فرد گردشگری غارهای گیلان هم‌زمانی ژئوتوریسم۳ با اکوتوریسم است. یعنی گردشگران هم می‌توانند از فضای خاص غارها در شگفتی شوند و تجربه‌ای مانند تجربۀ فضانوردان داشته باشند، هم می‌توانند از طبیعت زیبای جنگلی و پیمایش در جنگل‌های کهن هیرکانی لذت ببرند. امّا متأسفانه مدیریت و برنامه‌ریزی برای آن وجود ندارد و ما نیازمند یک مدیریت جامع برای گردشگری گیلان هستیم.
یکی از روش‌های حفاظت از طبیعت یک منطقه ثبت‌نام به عنوان ژئوپارک است. ژئوپارک طبق تعریف یونسکو گستره‌ای است با مرزهای کاملاً آشکار و پهنۀ کافی که دربرگیرندۀ چند پدیدۀ زمین‌شناسی کمیاب و برجسته بوده و در آن گسترۀ جاذبه‌های طبیعی، تاریخی و فرهنگی ارزشمند نیز یافت شود. این گستره باید از برنامه‌های مدیریت گسترش و بهره‌برداری و طرح‌های حفاظتی برخوردار باشد و توان بالا بردن سطح اقتصادی جامعۀ محلّی و جلب همکاری‌های مردمی را دارا باشد.
چندین منطقۀ گیلان مستعد تبدیل شدن به ژئوپارک هستند، از جمله منطقۀ درفک که با ثبت این منطقه به عنوان ژئوپارک می‌توان از بسیاری از غارهای نام برده محافظت کرد و هم‌زمان کمک بزرگی به اقتصاد منطقه نمود. هرچند که موانع زیادی برای گردشگری پایدار گیلان وجود دارد اما با مدیریت و برنامه‌ریزی مناسب و درخور می‌توان طی یک پروسه ۵ تا ۱۰ ساله به هدف نهایی یعنی حفاظت طبیعت گیلان از تخریب ناشی از حضور گردشگر رسید.
منابع
- پایگاه خبری ایسنا : تمرین فضانوردی در دل غارها https://www.isna.ir/amp/92101306308
- وب سایت جاذبه‌های گردشگری اسلوونی https://www.slovenia.info/en
- دانشنامه آزاد ویکی پدیا https://fa.wikipedia.org
- Geotourism look and create the need to Geo Park Dylaman, .h.Nategheh, l.zamani, p.vagharinia, The 1stInternational Applied Geological Congress, Department of Geology, Islamic Azad University -Mashad Branch, 2010.
- Speleotourism in Slovenia: balancing between mass tourism and geoheritage protection, J. Tičar , N. Tomić, M. Breg Valjavec, M. Zorn , S. B. Marković and M. B. Gavrilov, Published online: August 11, 2018 , https://doi.org/10.1515/geo-2018-0027.
پانویس
- به زمین‌های آهکی زمین‌های کارستی (karstic) می‌گویند، چرا که اولین بار این شکل از زمین در منطقه‌ای به همین نام در مرز اسلوونی و ایتالیا مشاهده شده است.
- پایش نگارنده طی سه سال گذشته نشان‌دهندۀ کاهش تعداد خفاش‌های این غار بوده است.
- از دو بخش ژئو و توریسم تشکیل شده است. بخش ژئو جاذبه‌های زمین‌شناسی، ژئومورفولوژی و میراث معدن‌کاری را شامل می‌شود و بخش توریسم آن به عنوان موضوعی چند رشته‌ای، تمامی زیرساخت‌های صنعت گردشگری از جمله تفسیر، مدیریت، اقامت، تورها و غیره را شامل می‌شود و برخلاف اکوتوریسم (به غلط معادل طبیعت گردی) که جاذبه‌های طبیعت جاندار را در مرکز توجه قرار داده است، این صنعت به‌طور کلّی با جاذبه‌های طبیعت بی‌جان سر و کار دارد.
منتشرشده در فصلنامۀ صنوبر، شمارۀ ۱۳ و ۱۴، ص ۱۱۲ تا ۱۱۵.