زباله‌های انزلی، بلای جان تالاب
عبدالرضا نوفرستی/ زباله های بندر انزلی یکی از بزرگترین معضلات آلودگی محیط‌زیستی در این شهر بندری به‌شمار می‌آید که به‌علّت حجم بالای تولید و شرایط اقلیمی و توپوگرافی منطقه، مشکلات عدیده‌ای را به‌خصوص در سال‌های اخیر در این شهر به‌وجود آورده است. شهر انزلی با جمعیت حال حاضر حدود ۱۴۰ هزار نفر، دارای سرانه‌ی تولید زباله معادل ۱/۱ کیلوگرم است که این مقدار از سرانۀ کشور(۸۰۰ گرم) حدود ۳۰۰ گرم بیشتر بوده و دلیل عمدۀ آن، توریستی بودن شهر است. به این ترتیب روزانه بیش از ۱۵۰ تُن زباله در شهر انزلی تولید می‌شود و با توجه به بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی و محصور بودن شهر از طریق دریا و تالاب انزلی، معضلات عدیده‌ای برای دفن بهداشتی زباله‌ها در منطقه وجود دارد. دفع نامناسب و دفن غیربهداشتی زباله های انزلی در اطراف شهر و در حریم تالاب انزلی، علاوه بر آلودگی آب‌های زیرزمینی، آلودگی تالاب و در پی آن آثار جبران‌ناپذیری را بر اکوسیستم تالاب و موجودات زنده‌ی آن به دنبال خواهد داشت.
عدم برنامه‌ریزی و مدیریت پسماند مناسب در شهرستان انزلی، به‌خصوص در سال‌های گذشته، مشکلات عدیده‌ای را برای ساکنین و منظر شهری به‌وجود آورده که بخش قابل‌توجهی از اثرات را می‌توان بر اکوسیستم تالاب مشاهده کرد.
در حال حاضر زباله‌های انزلی پس از جمع‌آوری در مکانی در محدودۀ تالاب بین‌المللی انزلی و در محلّۀ بشمن، به‌طور موقّت جمع‌آوری و سپس به کارخانۀ تولید کمپوست واقع در محلّه‌ی خمیران (جادۀ آبکنار) حدود ۲۰کیلومتری شهر انزلی انتقال می‌یابد که هر دو مکان، مشکلات عدیده‌ای را به‌دنبال داشته است. در ادامه مختصراً به این مشکلات اشاره می‌شود.
مکان موقّت دپوی زباله (بشمن)، در سال‌های قبل، مکان دفن غیربهداشتی و غیراستاندارد زباله نیز بوده و در حال حاضر حجم بالایی از زباله در این مکان دفن شده است که مربوط به سال‌های قبل است.
این مکان در حریم تالاب واقع شده و شیرابۀ زباله‌های فوق سال‌هاست به تالاب و آب‌های زیرزمینی منطقه راه یافته و مشکلاتی را برای آب ساکنین اطراف به وجود آورده، ضمن اینکه اکوسیستم تالاب انزلی نیز آسیب‌های زیادی را از محلّ مورد اشاره پذیرا شده است.
از طرف دیگر، تغذیۀ دام‌ها از زباله‌های انزلی موجود در سایت، علاوه بر بیماری و احتمال تلف شدن دام‌ها، موجب شیوع بیماری‌های انسانی ناشی از خوردن دام‌های آلوده را نیز می‌شود.
علاوه بر موارد یادشده، پراکنش آلودگی‌ها توسط پرندگان، حشرات و موجودات موذی را نیز باید به مشکلات ذکرشده اضافه نمود.
وجود هتل و مهمانسرا در روبه‌روی سایت، بوی نامناسب و زشتی منظر، از دیگر مشکلات محلّ مورد بحث است که به‌علّت مجاورت با جادۀ اصلی و توریستی منطقه، خاطرۀ بدی را در ذهن گردشگران و مسافران بر جا می‌گذارد.
و اما در سایت خمیران (کارخانۀ کمپوست)، به‌علّت حجم بالای زباله های انزلی در سال‌های گذشته و انتقال زباله‌های دپوشده از سایت بشمن به آنجا و همچنین زباله‌های روزانه که از شهرهای مختلف شهرستان انزلی و در برخی موارد از شهرستان‌های اطراف جمع‌آوری شده و به این مکان انتقال می‌یابند، مشکلات زیادی را به‌وجود آورده که مهمترین آنها اثرات ناشی از شیرابۀ زباله است.
وجود زمین‌های کشاورزی، باغات و مناطق جنگلی در منطقه، اهمیت این مسئله را افزایش داده و اثرات شیرابه بر فعالیت‌های کشاورزی و باغی منطقه، اعتراض کشاورزان و باغداران را در پی داشته است.
ورود شیرابه به‌طور مستقیم به زمین‌های اطراف و یا به‌طور غیرمستقیم و از طریق آلودگی خاک و منابع آب در منطقه، یکی از مشکلات عمدۀ محیط‌زیستی است که اثرات آن بر تالاب نیز قابل مشاهده است.
نفوذ شیرابه به خاک و منابع آب‌های زیرزمینی، علاوه بر آلودگی این منابع در منطقه و از آنجا که یکی از منابع تغذیۀ تالاب، آب‌های زیرزمینی است، ورود آلاینده‌های سمّی ناشی از شیرابه به تالاب کاملاً محتمل و قابل پیش‌بینی خواهد بود.
با بررسی مواد موجود در زباله، بیشتر به عمق فاجعه و خطرات ناشی از آن پی خواهیم برد. مواد اصلی موجود در شیرابۀ زباله عبارتند از:
– عناصر و یون‌های اصلی مانند کلسیم، منیزیم، آهن، منگنز، سدیم، آمونیاک، کربنات، سولفات و کلرید.
– فلزات سمّی و خطرناک مانند جیوه، کروم، نیکل، سرب و کادمیوم.
– انواع ترکیبات آلی که معمولاً به‌صورت «کل کربن آلی» (TOC) یا (COD)، یا مواد آلی مجزا مانند فنل و ترکیبات آلی کلردار نیز مشاهده می‌شود.
– میکروارگانیسم‌ها که کلیۀ زباله‌های خانگی و صنعتی، مقدار شیرابه را افزایش می‌دهند.
ورود مواد فوق، به‌خصوص فلزات سمّی و مواد آلی به زمین‌های کشاورزی و تالاب انزلی، احتمال ورود به محصولات کشاورزی و همچنین بدن آبزیان، می‌تواند وارد زنجیرۀ غذایی شود که در نهایت انسان‌ها را نیز درگیر خواهد کرد.
مشکلات مربوط به زباله و عدم وجود مدیریت پسماند در شهر انزلی، به این موارد ختم نمی‌شود، بلکه هنر مدیریت مسئولان شهری را می‌توان در فعالیت مکان‌های غیرمجاز جمع‌آوری زباله در سطح شهر و به‌خصوص در حریم تالاب مشاهده کرد.
مکان‌هایی که به‌نام «جمع‌آوری و فروش ضایعات»، اقدام به جمع‌آوری و نگهداری غیربهداشتی و غیرقانونی زباله‌ها نموده و علاوه بر ایجاد منظر زشت در سطح شهر، آلودگی‌های شدید محیط را موجب می‌شوند. مهم‌تر اینکه تعداد زیادی از این اماکن در حریم تالاب فعالیت داشته و پساب ناشی از زباله‌ها، موجب آلودگی خاک، آب‌های زیرزمینی و در نتیجه آلودگی تالاب می‌شود.
در حال حاضر تنها راه مقابله با مشکلات گفته شده در منطقه، مدیریت صحیح پسماند و احداث تصفیه‌خانۀ مناسب برای شیرابۀ زباله های انزلی است که هنوز شهرداری انزلی موفق به احداث آن نشده است.
در مبحث مدیریت پسماند، آموزش شهروندان در کاهش تولید زباله می‌تواند تا حدود زیادی حجم زباله و مشکلات ناشی از جمع‌آوری و دفع یا بازیافت آن را کاهش دهد.
تفکیک زباله از مبدأ به میزان قابل‌توجّهی حجم زباله‌های جمع‌آوری‌شده را کاهش داده و از طرف دیگر شرایط بازیافت و استفادۀ مجدّد و همچنین تهیۀ کمپوست (تولید کود از زباله) را بسیار راحت‌تر و کم‌هزینه‌تر خواهد کرد. ضمن اینکه از نظر اقتصادی و کاهش هزینه‌های جمع‌آوری و دفع پسماند، بسیار مؤثر خواهد بود.
بر اساس تحقیقات صورت‌گرفته، ترکیب زباله در شهر انزلی به شرح زیر است:
الف) زباله‌های قابل بازیافت (۹/۷۹%)
– ۲/۷۰ درصد مواد آلی
– ۷/۹ درصد مواد خشک بازیافتی شامل:
– کاغذ : ۸/۵%
– شیشه: ۶/۱%
– فلز: ۱/۱%
– پلاستیک قابل بازیافت: ۵/۰%
– ظروف pet : ۷/۰%
ب) زباله‌های غیرقابل بازیافت (۱/۲۰% )
– ۵/۵% کیسه پلاستیک
– ۷/۲% مواد بسته‌بندی و یکبار مصرف
– ۹/۲% منسوجات
– ۵/۲% نوار بهداشتی و پوشک بچه
– ۱/۰% دارو
– ۴/۳% سنگ و خاکروبه
– ۳% سایر مواد
با توجّه به آمار فوق، در بهترین شرایط و جداسازی زباله‌های خشک قابل بازیافت، بیش از ۹۰ درصد ( ۳/۹۰%) حجم زباله‌های روزانه باید جمع‌آوری و مدیریت شوند که معادل حدود ۱۳۵ تن در روز است.
این امر نیاز به مدیریت صحیح و مناسب پسماند در سطح شهر و شهرستان انزلی دارد که در این بین آموزش و مشارکت مردمی از اهمیت به‌سزایی برخوردار خواهد بود.
فصلنامۀ صنوبر، سال پنجم، شماره سیزدهم و چهاردهم، ص ۱۵۵ تا ۱۵۹.