تمی؛ بهشت پنهان سرزمین لُر
بهزاد ترکاشوند/ نام تمی از کجا آمده است؟ در هنگام بافت گلیم و یا فرشی توسط بانو و دختر لر جوان خواهان و نامزد او رشتۀ نخ و پودی رنگی به او داده و او نیز آن را در متن بافتۀ خویش به نشانۀ تأیید و دل‌دادگی قرار می‌دهد. آن رشته نیز با رنگ نابه‌جا و نامأنوس، خود را عیان و هویدا به معرض دید می‌گذارد. فریاد پیوستگی دو زوج جوان در طول زندگی آن بافته خواهد ماند. آن بانو با زیباترین اشاره و تعمّد عشق و دل‌دادگی خود را نشان داده است.
در میان طایفه از سر شرم و حیا رسم نیست یک زن عشق خود را فریاد بزند. و این چه فریادی بلند و ماندگار خواهد بود. شرح گفته‌شده معنی و مفهوم تمی در بین مردم لر بختیاری سرزمین زالکی۱ است. حال در این فکرم تناسب و دلیل نام دریاچه تمی بی‌منظور و بی‌دلیل نبوده و هوشیارانه و عالمانه نامی زیبا و در خور برایش نهاده‌اند.
دریاچه و یا به عبارت صحیح‌تر تالاب تمی در دامان کوه سترگ کوه کینو۲ قرار گرفته است. در جنوبی‌ترین مرز استان لرستان و شمالی‌ترین سرحد استان خوزستان و در همسایگی چهارمحال و بختیاری در میان قوم لر به سرزمین و دشت‌های هموار و صاف که در ارتفاعات بالا قرار گرفته تمی نیز گفته می‌شود.
تالاب تمی در بالادست روستای لیروک۳ و در حدّ فاصل قلّۀ دز و قلۀ کینو در یک دشت هموار و زیبا قرار گرفته است. ارتفاع تقریبی تالاب از سطح دریا دو هزار متر است و از دو تالاب فصلی و دائمی تشکیل شده است. در فصول پُرباران وسعت و عمق تالاب افزایش یافته ولی هیچ‌گاه تهی از آب نمی‌شود. به گفتۀ اهالی برف‌آب‌های کوه کینو همیشه تمی را سیراب می‌کند و یکی از بهترین چادرگاه‌های بین راه کوچ عشایر است که بعضاً اقامت‌های طولانی‌تری را برای رفع خستگی راه کوچ می‌طلبد.
جنگل‌های بی‌نظیر زاگرس و حیات‌وحش بکر و دست‌نخورده و طبیعت بی‌مانند آن حیرت و شگفتی را به ارمغان می‌آورد. تالاب تمی و روستاهای پیرامون آن سرشار از مناظر بکر و بی‌نظیر و همچنین آثار به‌جا مانده از دوران ایلامی است. به‌گمان من وجود استودان‌های۴ فراوان و بزرگ نشانه از وجود و حضور جمعیت فراوان در این منطقه در آن دوران دارد.
شگفت که استودان مشرف بر تالاب تمی بر بلندای کوه دز از جایگاه عالی و اهمیت بالای شخص و یا اشخاص تدفین‌شده در این استودان را دارد. حجم و اندازۀ این استودان و کم‌مانند بودن آن و ارتفاع محلّ قرار گرفتن آن از سطح دریا بر پرسش‌های بی‌پاسخ جاری بر ذهن می‌افزاید. ارتفاع داخل آن یک‌صد و بیست سانتی‌متر در دو متر و بیست سانتی‌متر است و در میان آن دو تخت با متکای سنگیِ حجاری‌شده وجود دارد که دلیل بر اهمیت اشخاص تدفین شده در استودان را دارد. با خوابیدن بر آن تخت سنگی و سرنهادن بر آن متکای سنگ‌شده احساسی خاص و غیرقابل وصف بر من مستولی شد که شاید دلیل آن دیدن کوه کینو و تمی از آن زاویه بوده است.
با توجه به شواهد مشابه در سرزمین بختیاری‌ها و وجود استودان‌های بسیار فراوان در روستای لبد۵ در نزدیکی تمی گمان می‌رود که این دست‌کندها متعلّق به پیشینیان ما در دوران ایلام متأخر۶ بوده باشد.
هرچه که باشد وجود هوای عالی و چهارفصل و آب فراوان و هیزم کافی و محیط مناسب چرای دام، همچنین امنیت ناشی از وجود ارتفاعات و دره‌های ژرف این منطقه را می‌توانسته به بهشت پنهان سرزمین لرستان بزرگ بدل کرده باشد و مطمئناً نیاکان بافراست و باهوش ما از این بهشت پنهان بهرۀ کافی و وافی را برده‌اند.
با این وصف نمی‌خواهم شما را دعوت به دیدن آن‌جا نمایم، بلکه می‌خواهم به‌عنوان فرزند کوچک لرستان سهم خود را در جهت ادای دین به نیاکانم پرداخته و راوی این خبر ناگوار و بد باشم که با ساخت سد لیروک این بهشت پنهان، پیدا و هویدا شده، راه و جاده به جانش افتاده و مردم سرزمینش به‌زودی دگرگون و کوچندۀ دائم به شهرها و روستاها خواهند شد.
درست در محلّ چم زالکی می‌خواهند زالکی را اسیر کنند تا از او آب و برق به‌دست آورند. بدون توجه به درختان و حیات‌وحش و اهالی و تاریخش و آثار نیکان ما که به‌زودی محو شده و زیر آب خواهد رفت. روستای دستگرد، تپۀ باستانی دست‌نخوردۀ آن و روستای وارک۷ و مدفن پیرعالی و آبشار زیبای وارک، جوب‌سنگی و انتقال آب بی‌نظیر دست‌کند دستگرد و ده‌ها نشان و اثر تاریخی کاوش نشده و بکر نابود و محو خواهد شد.
بهشت پنهان لرستان بزرگ به‌زودی مورد تاخت‌وتاز قرار خواهد گرفت. تخریب و نابودی اکوسیستم طبیعی آن رقم خواهد خورد و حیات‌وحش آن از بین خواهد رفت و سودجویان نیز راه خود را به این منطقه باز خواهند کرد و غارت محیط‌زیست و تاریخ و ریشه‌های ما آغاز خواهد شد.
پانوشت‌ها:
- سرزمین زالکی، رودخانۀ زالکی از کوه‌های اشترانکوه و قالی‌کوه و سایر ارتفاعات لرستان سرچشمه می‌گیرد. این رودخانه در مسیر به سمت جلگۀ خوزستان جریان یافته و به رودسزار در پایین‌دست ایستگاه تنگ‌هفت ملحق شده و رود دز را تشکیل می‌دهد و در نزدیکی روستای لیروک به یک‌باره تغییر مسیر می‌دهد. این محل به گویش محلی چم‌زالکی گفته می‌شود (طایفۀ بزرگ ذلّقی از قوم بختیاری در حاشیۀ این رود از دیرباز سکنا گزیده‌اند).
- کوه کینو با ارتفاع ۳۷۱۰ متر از سطح دریا، از ارتفاعات زاگرس و در میانۀ خوزستان و چهارمحال و بختیاری قرار دارد. دریاچۀ تمی نیز که از آب برف پر می‌شود پای همین کوه قرار دارد.
- روستای لیروک در دهستان ذلّقی غربی قرار دارد و از توابع شهرستان الیگودرز در استان لرستان است.
- استودان‌ها در حقیقت قبرهای باز با دهانه و شکل دایره‌ای با کف و دیواره‌های سنگی یا ساروج که در دیواره‌های کوه‌های کم‌ارتفاع اطراف شهرها و روستاها برای پاک نگاه داشتن زمین و نیالودن عناصر چهارگانه از اصول زرتشتیان بوده است و معماری آن‌ها بسته به جمعیت و مکنت مالی مردم ساده و پیچیده است و نوع سادۀ آن از قدمت بیشتری برخوردار است.
- روستای لبد روستایی در کوهرنگ چهارمحال و بختیاری بوده است که بر اثر رانش زمین ناپدید شده است.
- نشانه‌های زندگی اقوام در این دوره به لحاظ تاریخی به دورۀ ایلام متأخر یا پرۀ ایلامی برمی‌گردد که تحقیقات باستان‌شناسی مؤسسۀ آیاپیر هم این موضوع را نشان می‌دهد.
- آبشار زیبای وارک در استان لرستان از زیباترین آبشارهای ایران در جنوب شرقی خرم‌آباد واقع شده است.
منتشرشده در فصلنامۀ صنوبر، سال اول، شمارۀ سوّم، ص ۸۴ تا ۸۷.