پرندگانی که نام ایران دارند
ایران، چهارراه پرندگان
محسن ملّاح
ایران از لحاظ جغرافیایی در مسیر مهاجرت پرندگانی قرار دارد که برای زمستان‌گذرانی به سمت عرض‌های جنوبی مثل آفریقا و شبه‌قارّۀ هند پرواز می‌کنند یا در مسیر بازگشت، برای زادآوری به سمت شمال آسیا، سیبری و شمال اروپا از کشور ما عبور می‌کنند.
گذشته از این، موقعیت مهم و اقلیم مناسب ایران نیز زیستگاه شمار زیادی از پرندگان است که به صورت مهاجر زمستانه، بهاره یا به صورت بومی دیده می‌شوند. پس به طور کلّی سرزمین ما موقعیت بی‌نظیری داشته و در مسیرِ مهاجرت جمعیت زیادی از پرندگان اروپا و آسیا قرار دارد. همچنین در مورد تنوع شگفت‌انگیز پرندگان در کتاب پرنده‌های ایران می‌خوانیم که «مهم‌ترین علّت آن قرارگیری کشور در ناحیۀ موسوم به «چهارراه» است که پاله‌آرکتیک شرقی، پاله‌آرکتیک غربی، ایندومالایا و آفروتروپیکال را در یک مکان پیوند داده است».
پرندگان در فرهنگ، اسطوره، تاریخ کهن و ادبیات ما جایگاه ویژه‌ای دارند؛ پرندۀ افسانه‌ای و اسطوره‌ای ما سیمرغ است و پرندگان دیگری مانند شاهین، عقاب، هما، هدهد، جغد، زاغ و کلاغ نیز آمیخته با فرهنگ عامّۀ ما هستند. پرندگان در فرهنگ‌های گوناگون، هر کدام نماد و نشانۀ خاصی هستند که طی سال‌ها و قرن‌ها به جایگاه ویژه و باثباتی رسیده‌اند. در فرهنگ عامّه، پرندگان مختلفی می‌بینیم که هر یک نمادی متشکل از باورها و اندیشۀ انسان‌های گذشته همچون خیر و شر، اسارت و آزادی، زایش و مرگ، غم و اندوه و شادی، شکست و پیروزی، بلندپروازی و عشق و نفرت تلقّی می‌شوند. همچنین پرندگان نشانۀ تغییرات اقلیمی، سرسبزی، خشکسالی، باران، توفان، آورنده‌ی فصل‌ها، پایان فصل‌ها، راهنما، گمراه‌کننده و حتّی نشانۀ تاج و تخت هستند.
پرندگان حتّی نمادِ خودِ انسان هستند. انسان همیشه از طبیعت بهره گرفته و با عبور از دوره‌های مختلف به نشانه‌ها چشم دوخته، آنها را بزرگ و کوچک کرده، از آنها تأثیر گرفته و همواره نشانه‌ها را با خود از نسلی به نسل دیگر حمل کرده است. نشانه‌هایی که هر کدام اتّفاق‌های تلخ و شیرین گذشته را رقم زده‌اند. چه بسیار پرندگانی که به عنوان نماد شر نابود شده و چه بسیار از آنها که به دلیل نمادهای خیر گرامی داشته شده و حرمت یافته و از آسیب انسان‌ها محفوظ مانده‌اند. اگر شما پرندگان منطقه یا فرهنگ خود را پیش چشم مجسّم کنید، درخواهید یافت که آن‌قدر داستان فولکلور در مورد آنها در ذهن دارید که می‌توانید ساعت‌ها راجع به آن صحبت کنید و بنویسید.
ممکن است یک پرنده همزمان در یک فرهنگ، نشانۀ خیر و در فرهنگی دیگر نماد یا نشانۀ شر باشد، مانند جغد و کلاغ و حتّی پرندگان شکاری نظیر عقاب، شاهین و کرکس نیز از جمله پرندگانی هستند که نماد و نشانه‌های مختلفی در فرهنگ جوامع دارند.
بعضی از پرندگان در اغلب کشورها نشانۀ موضوع‌های مشترکی هستند؛ مثلاً هدهد می‌تواند مانند چلچله قاصد بهار باشد یا لک‌لک نماد تولّد، چکاوک نماد دعا و نیایش، هما نماد بزرگی و بسیاری دیگر که در این جستار مجال پرداختن به آنها نیست. در این مطلب نام پرندگان ایران بررسی خواهد شد.
با توجه به تمدّن بزرگ ایران در این نقطه از جغرافیا و فرهنگی که پیرامون آن شکل گرفته است استفاده از نام سرزمین، قومیت‌ها، منابع طبیعی و غیره روی جانوران و به خصوص پرندگانی که در این منطقه یا فلات کهن زندگی یا گذر می‌کنند جلوه‌های ویژه‌ای دارد. نویسنده سعی دارد به گونه‌ها و زیرگونه‌هایی از پرندگان ایران بپردازد که اسم فارسی، انگلیسی یا علمی پرنده به مکان، اقوام ایرانی یا شخص ایرانی اشاره می‌کند و خود این نکته می‌تواند وجوهی از فرهنگ ما را به نمایش بگذارد.
بیشتر این پرندگان که نام‌شان رفت ممکن است به غیر از ایران در سایر کشورهای منطقه نیز دیده شوند و گاهی آنها را با نام مشترک نیز بشناسند و همچنین ممکن است این نام‌گذاری فقط محدود به ایران شود و در بیرون از مرزها نام دیگری برای آنها به کار برند.
در این مطلب ابتدا به پرندگانی پرداخته می‌شود که فقط به اسم ایران با اسامی فارسی مانند ایران یا به صورت انگلیسی و لاتین به ایران یا پارس اشاره دارند: Persian، Persicus، Irania، Iranian، Persica، Iranica و در ادامه به گونه‌ها و زیرگونه‌هایی اشاره خواهد شد که نام‌شان از شاخص‌های طبیعی مانند دریا، کوه و همین‌طور قومیت‌های کشور گرفته شده است.
پرندگانی که با نام ایران شناخته می‌شوند
در ایران تاکنون ۵۵۶ گونه پرنده مشاهده شده و تعداد زیرگونه‌های گنجشک‌سان ۲۹۲ و غیرگنجشک‌سان ۲۹۳ زیرگونه است که تاکنون در فهرست پرندگان ایران ثبت شده‌اند. از این تعداد حدود ۲۱ پرنده دارای نام ایران و ۲۰ پرنده نیز صاحب نامی هستند که نشان از ایرانی بودن آنها دارد. در ادامه بیشتر با این پرندگان آشنا می‌شویم.
نخست به چکچک ایرانی می‌پردازیم. پرنده‌ای که نام ایران را در عنوان انگلیسی و فارسی‌اش می‌بینیم. این پرنده یک گونه از چکچکهای دُم‌سرخ ایران است (چکچکهای دُم‌سرخ ایران شامل سه گونه یعنی ماده چکچک دُم‌سفید، چکچک ایرانی و چکچک کُردی هستند). واژۀ ایرانی هم در نام انگلیسی و هم نام فارسی چکچک ایرانی به کار رفته است.
Persian Wheatear (Red-tailed Wheatear)Oenanthe chrysopygia
پرندۀ دیگری که از آن یاد می‌کنیم زنبورخوار گلوخرمایی است؛ پرنده‌ای که در عنوان انگلیسی‌اش نام ایران را می‌بینیم؛
Persian (Blue-cheeked) Bee-eater Merops persicus
زنبورخوار گلوخرمایی (ایرانی)
و از پرندگان آبزی دریایی یا اقیانوسی نیز گونه‌ای به نام کبوتر دریایی را می‌شناسیم که پرندۀ بسیار کمیابی است و تاکنون فقط در آب‌های جنوب ایران یعنی خلیج فارس و دریای عمان دیده شده است.
Persian Shearwater Puffinus persicus
کبوتر دریایی ایرانی
یکی دیگر از پرنده‌های زیبای ایران که صدای بسیار دلنشینی نیز دارد سینه‌سرخ ایرانی است.
White-throated Robin Irania gutturalis
این پرنده نیز جزو گونه‌هایی است که هم در نام علمی و هم در نام فارسی آن کلمۀ ایران را می‌توانیم ببینیم.
Iranian (Pleske’s) Ground Jay Podoces pleskei
زاغ بور ایرانی
و اما یکی از خاص‌ترین و محبوب‌ترین گونه‌هایی که نام ایران را همیشه با خود دارد و در هر کجای دنیا که از این پرنده نام می‌برند به نوعی با اشاره به ایران همراه است زاغ بور ایرانی است. پرندۀ اندمیک ایران که فقط در اقلیم خاصِ کویر و حاشیه‌های کویر ایران دیده شده است و فعلاً در هیچ کجای دیگر خارج از مرزهای ما نشانی از حضور آن در طبیعت نیست.
لازم به توضیح است که از تغییر نام این پرنده از نام کاشف انگلیسی آن(Pleske’s) به منطقۀ پراکنش جهانی آن (Iranian Ground Jay) زمان زیادی نمی‌گذرد. این مهم در ژانویه سال میلادی جاری(۲۰۲۲) به کوشش دبیر کمیته ثبت پرندگان ایران در نسخۀ IOC 12.1 به ثبت رسیده است. (به نقل از صفحۀ پرنده‌نگر درنا مجاب)
زیرگونه‌های پرندگان با نام ایران
پرندگانی که تاکنون نام برده شدند گونه‌هایی بودند که نام ایران را داشتند. زیرگونه‌هایی نیز در فهرست پرندگان ایران هستند که نام ایران را بر خود دارند، گرچه ممکن است از کلمۀ ایران در نام انگلیسی یا علمی خود پرنده یعنی گونه‌ی اصلی خبری نباشد، اما زیرگونه‌هایی را که تاکنون در ایران مشاهده شده‌اند پرنده‌شناسان به نام ایران ثبت کرده‌اند. این پرندگانی که ثبت شده‌اند ممکن است فقط در اقلیم ایران یا حتّی بیرون از آن نیز دیده شده باشند و نام علمی آنها دلالت بر ایرانی بودن پرنده دارد که در ادامه فقط به نام‌شان اشاره می‌کنیم، این زیرگونه‌ها به این ترتیب هستند:
Columba palumbus iranica (Zarudny, 1910)
یکی از زیرگونه‌های کبوتر جنگلی
Ammomanes deserti iranica (Zarudny, 1911)
یکی از زیرگونه‌های چکاوک‌بیابانی یا سنگلاخ
Sitta tephronota iranica (Buturlin, 1916)
یکی از زیرگونه‌های کمرکلی بزرگ
Irania gutturalis (Guérin-Méneville, 1843)
سینه‌سرخ ایرانی
Phasianus colchicus persicus (Severtzov, 1875)
قرقاول
Cyanistes (Bird: Parus) caeruleus persicus (Blanford, 1873)
یکی از زیرگونه‌های چرخ‌ریسک سرآبی
Alaudala (Clements & BirdLife: Calandrella) cheleensis persica (Sharpe, 1890)
یکی از زیرگونه‌های چکاوک‌پنجه‌کوتاه کوچک
Sitta europaea persica (Witherby, 1903)
یکی از زیرگونه‌های کمرکولی درختی
Certhia familiaris persica (Zarudny & Loudon, 1905)
دارخزک
Oenanthe lugens persica (Seebohm, 1881)
از زیرگونه‌های چکچک ابلق جنوبی
Cinclus cinclus persicus (Witherby, 1906)
یکی از زیرگونه‌های زیرآبروک
Passer domesticus persicus (Zarudny & Kudashev, 1916)
و آخرین پرنده‌ای که نام ایران را بر خود دارد یکی از زیرگونه‌های گنجشک خانگی است.
در ادامه از پرندگانی یاد می‌شود که کارشناسان نام منطقه، رشته کوه، دریا، قومیت و سرزمین ایران را برای آنها انتخاب کرده‌اند و در منابع علمی نیز به همین نام‌ها شناخته می‌شوند؛ مانند پرندگانی که نام اقوام ایرانی، خلیج فارس، زاگرس و خزر یا کاسپین و هیرکانی را بر خود دارند. مثلاً در مورد پرندگان کاسپین یا هیرکانی بعضی از این پرندگان لزوماً بومی خود ایران نیستند و به تعدادی از آنها در کشورهای حاشیه‌ی دریای خزر نیز نام هیرکانی، کاسپین یا خزری اطلاق می‌شود، اما چون نام دریای کاسپین یا جنگل‌های هیرکانی را بر خود دارند که به نوعی یادآور ایران است در این لیست گنجانده شده‌اند:
Caspian Plover Charadrius asiaticus
سلیم سینه‌بلوطی
Caspian Snowcock Tetraogallus caspius
کبک دری
Hyrcanian (Caspian) Tit Poecile hyrcanus
چرخ‌ریسک هیرکانی (خزری)
Caspian Tern Hydroprogne caspia
پرستوی دریایی خزری
Caspian Gull Larus cachinnans
کاکایی خزری
(Pyrrhula pyrrhula caspica (Witherby, 1908
زیرگونۀ سهرۀ سرسیاه
(Fringilla coelebs transcaspia (Zarudny, 1916
یکی از زیرگونه‌های سهرۀ جنگلی
(Emberiza schoeniclus caspia (Ménétries, 1832
زیرگونه‌ی زردپرۀ تالابی
(Dendrocopos minor hyrcanus (Zarudny & Bilkevitch, 1913
دارکوب خالدار کوچک
Garrulus glandarius hyrcanus (Blanford, 1873)
یکی از زیرگونه‌های جیجاق
(Regulus regulus hyrcanus (Zarudny, 1910
زیرگونۀ سسک تاج طلایی
Sylvia althaea Zagrossiensis Zarudny 1911
زیرگونۀ سسک گلوسفید یا نقاب‌دار هیوم
Troglodytes troglodytes zagrossiensisZarudny & Loudon, 1908
الیکایی زیرگونۀ زاگرس
و تنها پرنده‌ای که نام خلیج فارس را بر خود دارد نیز در این فهرست قرار دارد که همان
Saunders’s Tern Sternula saundersi
پرستوی دریایی ساندرز (خلیج فارس) است.
همچنین بعضی از نام‌های پرندگان نیز اشاره به اقوام ایرانی دارند؛ مثلاً برای منطقۀ کردستان دو گونه از پرندگان را شامل می‌شوند که عبارت‌اند از:
Kurdish Wheatear Oenanthe xanthoprymna
چکچک کُردی
(Alectoris chukar kurdistanica(Meinertzhagen, R,1923
و زیرگونه‌ای از کبک که پسوند کردستان را در نام علمی آن می‌بینیم.
علاوه بر این پرندگانی که نام قوم بلوچ و سیستان را در اسم فارسی خود دارند عبارت‌اند از:
Sind Sparrow Passer pyrrhonotus
گنجشک بلوچی
Sykes’s Nightjar Caprimulgus mahrattensis
شبگرد بلوچی
Laggar Falcon Falco jugger
شاهین بلوچی
Sind Woodpecker Dendrocopos assimilis
دارکوب بلوچی
Grey-headed Swamphen
(porphyrio poliocephalus seistanicus (Zarudny & Härms, 1911
طاووسک
در حال حاضر یک زیرگونه از طاووسک در ایران وجود دارد که آن هم به نام منطقۀ سیستان اشاره دارد. بنا بر گفتۀ برخی از کارشناسان، در گذشته دو زیرگونۀ طاووسک در ایران وجود داشته است، به همین دلیل در مورد زیرگونه‌های طاووسک در ایران نظریات مختلفی در میان است.
همچنین به دو گونه از پرندگان نیز نام خوزستان اطلاق شده است. پرندگانی که به خوزی معروف‌اند و در پسوند نام فارسی‌شان واژۀ خوزی را می‌بینیم:
Basra Reed Warbler
(Acrocephalus griseldis)
سسک خوزی
اوّلین گونه از پرندگان که نام خوزی به آنها اطلاق شده سسک خوزی است که در حال حاضر پرندۀ منحصربه‌فرد تالاب‌های لخوزستان به خصوص هورالعظیم است. پرنده‌ای که به سسک بزرگ نیزار و سسک تالابی پرسروصدا شباهت زیادی دارد.
Iraq Babbler (Turdoides altiro)
لیکوی خوزی
پرندۀ دیگری از منطقه‌ی خوزستان که نام خوزی را بر خود دارد و باید از آن نام ببریم لیکوی خوزی است.
Pallas’s Leaf Warbler Phylloscopus proregulus
سسک گُل (پالاس)
پرندۀ آخر و تنها گونه‌ای که به نام یک ایرانی اشاره می‌کند نیز در این فهرست قرار گرفته است. این پرنده نام مشاهده و ثبت‌کنندۀ خود را در پسوند اسمش دارد؛ سسک گل از اسم آقای امیر طالبی‌گُل فعال محیط‌زیست، عکاس و پرنده‌نگر ایرانی، گرفته شده است که متأسفانه در کویر لوت بر اثر انفجار مین در‌گذشت. از آنجا که در آن زمان این پرنده‌نگر برای نخستین بار سسک پالاس را در ایران مشاهده و ثبت کرده بود، در کمیتۀ ثبت پرندگان ایران به احترام نام ایشان اسم گُل را برای این پرندۀ کوچکِ پُرجنب‌وجوش انتخاب کردند.
در آخر باید به این نکته اشاره کرد که نام پرندگانی که در این یادداشت آمده ممکن است در منابع مختلف با اندکی تغییر دیده شوند.
منابع
- اطلس پرندگان ایران، محمد کابلی و جمعی از نویسندگان، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی واحد خوارزمی، ۱۳۹۵.
- راهنمای میدانی پرندگان ایران، فرید مبصر، انتشارات فرید مبصر، ۱۳۹۵.
- Khaleghizadeh A &Tohidifar M (2017), Birds of iran: annotated checklist of the specis and subspecies
- COLLINS BIRD GUIDE, Lars Svensson. (2009).
- پایگاه اینترنتی کمیتۀ ثبت پرندگان ایران.
- یادداشت‌های شخصی، محسن ملاح.
منتشرشده در فصلنامۀ صنوبر، سال چهارم، شماره یازدهم، ص ۱۹ تا ۲۶.