پارادوکس گمشده: تالاب ها می‌توانند از بیابان‌ها به وجود بیایند!
برگردان به فارسی: زهره انوشه
تالاب ها فارغ از تلقّی‌ای که امروزه نسبت به آنها وجود دارد- یعنی آب‌های دورافتادۀ خنک و آلوده به حشراتی که تنها محلّی برای تخلیه‌ی آب‌های کشاورزی و تخریب شدن توسط آنها هستند- ممکن است بالاخره به زمان طلایی اوج محبوبیت خود برسند.
به زودی ممکن است که دولت انگلستان بخش وسیعی از عرصه‌های باتلاقی (خلاش‌ها۱) را در شمال اسکاتلند، میراث جهانی معرّفی کند. شاید این اقدام برای عدّه‌ای چندان جذاب به نظر نرسد ولی این باتلاق‌ها از بزرگ‌ترین ذخایر کربن جهان و تأمین‌کنندۀ آب شیرین فراوانی بوده و مجموعه‌ی معجزه‌آسایی از حیات‌وحش را در خود جای داده‌اند.
به رسمیت شناختن ارزش حفاظتی تالاب‌ها ریشه در توافق‌نامه‌ای دارد که ۵۰ سال پیش در دوّم فوریۀ ۱۹۷۱ در رامسر ایران به امضاء رسید. کنوانسیون رامسر تنها کنوانسیون بین‌المللی است که به حفاظت از یک اکوسیستم خاص اختصاص یافته است. اگرچه در واقع تالاب‌هایی که این کنوانسیون به آنها اشاره دارد می‌تواند مفهوم گسترده‌ای از باتلاق‌ها و تورب‌ها گرفته تا دریاچه‌های کم‌عمق و خورها را در بر گیرد.
تاکنون ۱۷۱ کشور به این کنوانسیون پیوسته‌اند. بیش از ۲۴۰۰ سایت تالابی (که نماینده‌ی ۱۰ تا ۲۰ درصد از تالاب‌های باقیماندۀ جهان هستند و در مجموع منطقه‌ای بزرگ‌تر از وسعت کشور مکزیک را پوشش می‌دهند) تحت نظارت آن حفاظت می‌شوند. بر اساس این کنوانسیون، دولت‌ها متعهّد به استفاده‌ی هوشمندانه و نگهداری از تالاب‌ها در مرزهای خود هستند. ولی این امر لزوماً تالاب‌ها را از تهدیدها و آسیب‌های وارده ایمن نمی‌کند. تقریباً حدود ۹۰ درصد از تالاب‌های جهان از سال ۱۷۰۰ تاکنون از بین رفته و آنها که باقی مانده‌اند نیز با سرعتی سه برابر سریع‌تر از سرعت نابودی جنگل‌ها در حال از بین رفتن‌اند.
تالاب ها همواره با تهدیدهای بسیاری، از توسعه‌ی کشاورزی و انحراف رودخانه‌ها گرفته تا گونه‌های مهاجم و تغییرات اقلیمی، مواجه هستند. ولی یکی از بزرگ‌ترین این تهدیدها شاید ناآگاهی بشر باشد. ما هنوز اطلاعات کافی در مورد این زیستگاه نداریم و تالاب‌ها همچنان دارای ابعاد ناشناخته‌ای هستند که می‌توانند حتّی دانشمندان باتجربه را در هر زمان شگفت‌زده کنند. شاید یکی از شگفت‌انگیزترین آنها تالاب هایی هستند که با رشد یافتن در دل خشک‌ترین مناطق زمین به نظر می‌رسد در حال بر هم زدن تمام تصوّرات منطقی در این باره هستند.
الهام‌بخش باغ عدن
سرزمین‌های خشک مناطقی از جهان هستند که در آنها نرخ تبخیر بیش از بارش نزولات جوّی است. مناطق گرم و خشک حدود ۴۰درصد از سطح زمین را پوشش می‌دهند ولی حدود ۲۸درصد از این مناطق با رودخانه‌های درون‌مرزی و تالاب‌ها همپوشانی دارند. در نتیجه مرداب‌ها، دشت‌های سیلابی و واحه‌هایی در یک چشم‌انداز وجود دارند که به گونه‌ای دیگر دچار کم‌آبی هستند.
تالاب‌ها در مناظر خشک اهمیت ویژه‌ای دارند، زیرا می‌توانند به عنوان تنها منبع آب شیرین و غذا، مردم منطقه و حیات‌وحشِ کیلومترها اطراف خود را تحت پوشش قرار دهند. برخی از تالاب‌های واقع‌شده در مناطق خشک بسیار معروف‌اند.
باتلاق‌های بین‌النهرین عراق (که عمدتاً این باور وجود دارد که الهام‌بخش باغ عدن هستند) و دشت رودخانه‌ی نیل هر دو تا حدّ زیادی در احاطه‌ی بیابان هستند، امّا در همین تالاب‌های خاورمیانه بود که تمدّن مدرن بشری ظهور کرد.
در ازای هر نمونه‌ی معروف، هزاران مورد تالاب ناشناخته و بدون نقشه وجود دارد. این ناشناختگی تا حدّی به خاطر تغییرات مکرّر این زیستگاه‌های منحصربه‌فرد است که گاهی حتّی قبل از پیدایش از بین می‌روند. بارش‌های پی‌درپی فصلی‌ای که این لکّه‌های سبز زمین می‌توانند در خود نگه دارند، به خصوص در اوقاتی که خاک به خوبی تخلیه نمی‌شود، می‌تواند برای حفظ و نگه‌داشت آب مفید باشد.
تالاب‌های دیگری در مناطق خشک نیز به لطف منابع آب زیرزمینی که برای حفظ رطوبت، تراوش کافی به سطح زمین دارند ماندگاری بیشتری پیدا می‌کنند. ولی برخی از تالاب‌ها نیز در پی طغیان رودخانه‌ها و به طور ناگهانی در قالب سایه‌های سبز تپنده بیدار می‌شوند.
بسیاری از تالاب های واقع در زمین‌های خشک، کوچک و موقّتی هستند. یعنی تنها به مدت چند ماه پس از بارندگی‌های خوبی که ممکن است سال‌ها یا حتّی دهه‌ها بین‌شان فاصله بیفتد، میزبان یک اکوسیستم پررونق هستند. که بررسی‌های علمی بسته به مقیاس و بازه‌های زمانی آنها ممکن است این گنجینه‌های پنهان را از دست بدهند. تالاب‌های غنی و پررونقی که با کم و زیاد شدن‌های فصلی آب ایجاد و سازگار می‌شوند، آن‌قدر کم مطالعه شده‌اند که حتّی قبل از آنکه متوجه حضورشان شویم یا ارزش‌شان را به طور کامل درک کنیم در معرض خطر از دست دادن‌شان هستیم.
تالاب ها ثابت و ابدی نیستند
همه‌ی تالاب‌ها با گذشت زمان مستعد تغییر هستند. بعضی اوقات رودخانه‌ها مسیر خود را تغییر می‌دهند. سپس به آنجا منتهی می‌شوند که سیلاب، رسوبات و مواد مغذّی به پایان می‌رسند. تالاب‌های قدیمی خشک می‌شوند، در حالی که مناطق جدیدتر توسعه می‌یابند.
این تغییرات، موزاییکی از اشکال مختلف زمین با درجات متفاوت رطوبت و انواع خاک را ایجاد می‌کند. همچنین به طیف وسیعی از زیستگاه‌ها کمک می‌کند که دامنۀ وسیعی از حیات‌وحش را تحت حمایت قرار دهند. شناخت فرایندهای ایجاد این تالاب‌ها می‌تواند ما را در حفظ و نگهداری آنها رهنمون شود. اما اوّلین گام باید از بین بردن تصوّری مبتنی بر آن باشد که تالاب‌ها زیستگاه‌های ثابت و تغییرناپذیر زمین هستند.
به رغم برخی محدودیت‌ها، کنوانسیون رامسر همچنان یکی از بهترین مکانیسم‌ها برای حفاظت و برجسته‌سازی ارزش تالاب‌هاست، حتّی اگر بسیاری از آنها هنوز دیده نشده باشند. اگرچه نشانه‌هایی از تغییر روندها و نگرش‌ها وجود دارد. هند اخیراً مجموعه‌ای از دریاچه‌های کم‌عمق را در ارتفاعات کوهستانی خشک به لیست تالاب‌های رامسر اضافه کرده است. گونه‌های تهدیدشده‌ی زیادی از جمله گونه‌ی آسیب‌پذیر پلنگ برفی می‌توانند از این زیستگاه بهره‌مند شوند. امید که کشورهای دیگر نیز این الگو را دنبال و تعداد بیشتری از این مکان‌های نادر و زیبا را قبل از آنکه دیر شود شناسایی کنند.
- Blanket Bogs
منبع: https://theconversation.com/
منتشر شده در فصلنامه صنوبر، سال پنجم، شماره دوازدهم، ص ۹۰ تا ۹۳.