میز کار من صخرههای کوه است (به مناسبت روز جهانی محیطبان)
احمد رادمان/ محیطبان پارک ملّی توران- زندگی در شرایط دوری از خانواده، کمینهای طولانیمدّت در سرما و گرما، روبهروشدن با خطراتی نظیر پرتشدن از کوه، مارگزیدگی و مانند آن و مهمتر از همه مجروح شدن و یا شهادت در رویارویی با شکارچیان، فقط بخشی از دشواریهای کار یک محیطبان است.
همۀ این سختیها به خاطر عشق، علاقه و حفاظت از طبیعت و حیاتوحش است و اگر غیر از این بود ما عطای محیطبانی را به لقایش میبخشیدیم. همۀ مردم میدانند که اگر سبزپوشان و سبزدلان محیطبان نبودند طبیعتی هم نبود و گونههای جانوری باارزش منقرض میشدند.
صندلی محیطبان، سنگریزههای بیابان و میزش صخرههای کوه است که هر روز با آنها در جدال است. ما محیطبانان همۀ سختیها را بهخاطر عشق و علاقه به طبیعت و حفاظت از گونههای جانوری وگیاهی ارزشمند کشورمان تحمّل میکنیم. وسیلۀ نقلیهمان موتورسیکلت، و راهِ پیش رویمان بیابان برهوت و گرمای طاقتفرسا است.
من محیطبان بزرگترین ذخیرهگاه زیستکرۀ ایران هستم، محیطبان سرزمین وسیعِ توران.
توران با وسعتی حدود ۱/۵ میلیون هکتار، بزرگترین ذخیرهگاه زیستکرۀ ایران و دوّمین ذخیرهگاه زیستکرۀ دنیاست و زیستگاه و خاستگاه گونههای نادر و منحصربهفردی در حیاتوحش ایران است. منطقۀ حفاظتشدۀ توران زیستگاه ۲۵۳ گونه مختلف جانوری اعم از پستاندار، پرنده، خزنده و دوزیست و خاستگاه ۶۵۴ گونهی مختلف گیاهی با ارزشهای دارویی، صنعتی، تجاری، فضای سبز و … است.
منطقهای که زیستگاه تنها بازماندگان یوزپلنگ آسیایی و میزبان گورخر ارزشمند ایرانی، یکی دیگر از گونههای در خطر انقراض کشورمان است. دشتهای وسیع توران میزبان گونههای مختلف جانوری سرزمینمان است.
محیطبانان در مجموعۀ تحت حفاظت توران با وجود مشکلات و کمبودهای متعدّد، با تمام توان و با جان و دل در راستای حفاظت از این میراث طبیعی به صورت شبانهروزی مشغول فعالیت هستند و این تلاشها باعث شده تا این منطقۀ وسیع، تمامی گونههای ارزشمند حیاتوحش خود، بهویژه تمامی گونههای خشکیزی نظیر یوزپلنگآسیایی، گورخر ایرانی، جبیر، روباه و گربهی شنی و… را حفظ کند. بر این اساس و به خاطر وجود این گونههای ارزشمند، هرساله میزبان جمع کثیری از طبیعتدوستان و گردشگران داخلی و خارجی در منطقۀ توران هستیم.
وجود دو گونۀ در معرض خطر انقراض و شاخص حیاتوحش ایران یعنی یوزپلنگ و گورخر نیز اهمیت این منطقه را دوچندان کرده است.
منطقۀ وسیع توران، زیستگاه تنها پرندۀ بومی و انحصاری (اندمیک) ایران، یعنی زاغبور نیز هست.
در راستای معرّفی جاذبههای گردشگری این منطقه به مردم کشورمان هرساله شاهد برگزاری سه جشنوارۀ گردشگری تحت عناوین جشنوارهی گردشگری سفر به توران، جشنوارۀ گردشگری سفر به زیستگاه زاغِبور و جشنوارۀ گردشگری سفر به زیستگاه یوزپلنگ آسیایی هستیم که با استقبال گستردۀ مردم محلّی و شهرها و روستاهای توابع این منطقه برگزار میشود.
در حال حاضر مجموعۀ تحت حفاظت توران میزبان تنها بازماندگان یوزپلنگ آسیایی در آسیا بوده و تنها زیستگاهی در کشورمان است که یوزپلنگآسیایی در آن زادآوری دارد. از سوی دیگر با تهدیدات فراوانی نیز روبهرو است که عبارتند از وجود ۴۶ پارچه آبادی و یک شهر در داخل و حاشیۀ منطقه، عبور راهها و جادههای مواصلاتی از داخل وحاشیهی منطقه، وجود سامانههای عرفی و دامداریهای سنّتی در منطقه و حضور گلّههای گوسفند و بز و حضور سگهای گلّه (این منطقه از جمله مراتع قشلاقی ایل بزرگ سنگسر سمنان است که بیش از ۱۲۰ روز در منطقه به چرای دامهای خود میپردازند). وجود شترهای سرگردان و رهاشده در منطقه نیز علاوه بر مسائل یادشده از جمله تعارضات منطقۀ توران است که عوامل تهدید برای حیاتوحش منطقه به شمار میآیند.
سازمان حفاظت محیطزیست بهمنظور ایمنسازی زیستگاه یوزپلنگ آسیایی در این منطقه به کمک تشکیل کمپین مردمی از سال ۱۳۹۶ اقدام به خریداری سامانههای عرفی داخل منطقه نموده است و تا کنون کلّ مساحت محدودهی پارک ملّی توران و قسمتهایی از حاشیۀ پارک ملّی از دام خالی شده و این زیستگاه امن شده است. مشاهدات مکرّر یوزپلنگ در محدودۀ پارک ملّی نیز مؤید این مسئله است.
بیشک بهترین و شیرینترین خاطرات محیطبانان پارک ملّی توران مربوط به لحظۀ مشاهدۀ یوزپلنگ در منطقه است. بهطوری که اگر در طول مدّت چندین سال خدمت یک محیطبان توران، اگر از او تعداد دفعاتی که یوزپلنگ دیده باشد را بپرسید به طور قطع تمام آن لحظات را به خاطر دارد و خاطرات آنها را با دقّت تعریف خواهد کرد. مشاهدۀ تلفات حیاتوحش نیز به هر دلیلی که باشد از تلخترین خاطرات یک محیطبان دلسوز است که همیشه در ذهن و خاطر او باقی خواهد ماند.
یکی از دغدغههای ما محیطبانان پارک ملّی توران با توجه به اینکه این منطقه در اقلیم خشک کشورمان واقع شده برای پیشگیری از کوچ احتمالی و اجباری حیاتوحش منطقه، مدیریت منابع آب شرب حیاتوحش است که در این راستا از هیچ تلاشی دریغ ننمودهایم و در این زمینه با تأمین منابع پایدار آب تا حدودی موفق بودهایم.
حفر و لایروبی چاههای آب موجود در منطقه و نصب تلمبۀ بادی بر روی این چاهها، نصب سیستم پنلهای خورشیدی بر روی چاههای موجود در منطقه، لایروبی مداوم چشمهها و آبشخورها، نصب تانکرهای ذخیرۀ آب و تأمین آب این منابع به وسیلۀ کامیون تانکر آبرسان از جمله فعالیتهای صورتگرفته در زمینۀ مدیریت منابع آب منطقه بوده است.
امیدوارم که با کمک و عنایت ویژۀ سازمانحفاظت محیطزیست و همکاری و همیاری مردم محلّی و کلیۀ طبیعتدوستان کشورمان با مرتفع کردن کمبودهای موجود به حفاظت بهتر از این گونههای ارزشمند حیاتوحش کشورمان تلاش نماییم و هر روز شاهد افزایش جمعیت گونههای مختلف جانوری این منطقه باشیم.
فصلنامۀ صنوبر، سال پنجم، شمارۀ پانزدهم، ص ۱۸۰ تا ۱۸۳