به مناسبت روز جهانی پرندگان مهاجر
فضاهای مشترک: ایجاد شهرها و جوامع دوستدار پرندگان
تهیه و ترجمه: فصلنامۀ صنوبر
یکی از باشکوهترین و در عین حال آسیبپذیرترین پدیدههای طبیعت، مهاجرت سالانۀ میلیونها پرنده در آسمان کرۀ زمین است. این مسیرهای طولانی که اغلب هزاران کیلومتر را در بر میگیرند، نه تنها قارهها بلکه سرنوشت موجودات زنده مختلف را به یکدیگر گره زده است. پرندگان مهاجر در این سفرهای طاقتفرسا با چالشهای متعددی روبهرو هستند که بسیاری از آنها حاصل فعالیتهای انسانی است.
از دست دادن زیستگاه، برخورد با سازههای بلند، آلودگی نوری و تغییرات آب و هوایی تنها بخشی از این تهدیدات به شمار میروند. در این میان، شعار «فضاهای مشترک: ایجاد شهرها و جوامع دوستدار پرندگان» برای روز جهانی پرندگان مهاجر در سال ۲۰۲۵، نه تنها یک شعار زیبا، بلکه بیانیهای استراتژیک برای تغییر نگرش ما نسبت به توسعه شهری و حفاظت از محیطزیست است.
ایدۀ اصلی این شعار، بازتعریف رابطه بین توسعۀ شهری و طبیعت است. برای قرنها، شهرها به عنوان دشمنان طبیعت و مکانهایی کاملاً مصنوعی تصور میشدند که هیچ نقطۀ اشتراکی با اکوسیستمهای طبیعی ندارند. اما اکنون زمان تغییر فرا رسیده تا شهرها را به عنوان بخشی از اکوسیستم در نظر بگیریم، به این معنا که میتوانند نه تنها برای انسانها، بلکه میزبان سایر گونههای زیستمندان از جمله پرندگان مهاجر نیز باشند. این دیدگاه نیازمند تحولی اساسی در برنامهریزی شهری، طراحی معماری و مدیریت محیط زیست است.
یکی از مهمترین راهکارهای عملی برای ایجاد شهرهای دوستدار پرنده، بازنگری در سیاستهای نورپردازی شهری است. آلودگی نوری یکی از بزرگترین تهدیدها برای پرندگان مهاجر به شمار میرود. مطالعات نشان میدهند که سالانه میلیونها پرنده به دلیل جذب شدن به سمت نورهای مصنوعی در شهرها، مسیر خود را گم کرده و در نهایت به ساختمانها برخورد میکنند یا از شدت خستگی و فرسودگی میمیرند. پژوهشهای انجام شده توسط مؤسسۀ اسمیتسونین (Smithsonian Institution) و سازمانهای بینالمللی حفاظت از پرندگان نشان میدهد که پرندگان مهاجر به ویژه در شبهای ابری که ابرهای پایین نور شهرها را منعکس میکنند، بیشتر گمراه میشوند.
راهحل این مشکل، اجرای برنامههای «آسمان تاریک» و استفاده از نورپردازیهای هوشمند است. به عنوان مثال، شهر تورنتو در کانادا با اجرای برنامۀ “Lights Out Toronto” از صاحبان ساختمانهای بلند درخواست کرده است که در اوج فصل مهاجرت، نورپردازیهای غیرضروری را خاموش کنند. نتایج این برنامه کاهش ۵۰ تا ۶۰ درصدی تلفات پرندگان در این شهر بوده است.
جنبۀ دیگر طراحی شهری دوستدار پرنده، توجه به معماری ساختمانها است. ساختمانهای شیشهای بلند به عنوان تلههای مرگباری برای پرندگان عمل میکنند. پرندگان اغلب نمیتوانند شیشه را تشخیص دهند و با سرعت بالا به آن برخورد میکنند. راهکار این مشکل، استفاده از شیشههای الگودار یا دارای نشانههای مرئی برای پرندگان است.
مطالعات انجام شده توسط American Bird Conservancy نشان میدهد که استفاده از شیشههای دارای خطوط عمودی با فاصلۀ ۵ تا ۱۰ سانتیمتر میتواند تلفات پرندگان را تا ۹۰ درصد کاهش دهد. علاوه بر این، ایجاد بالکنها و پشتبامهای سبز نه تنها به کاهش اثر جزیرۀ گرمایی شهری کمک میکند، بلکه میتواند به عنوان ایستگاههای استراحت و تغذیه برای پرندگان مهاجر عمل کند. شهرهایی مانند سنگاپور و زوریخ در اجرای این سیاستها پیشگام بودهاند.
اما ایجاد شهرهای دوستدار پرنده تنها به طراحی ساختمانها محدود نمیشود. برنامهریزی برای فضاهای سبز شهری نقش حیاتی در این زمینه ایفا میکند. پارکهای شهری، باغهای عمومی و حتی فضای سبز حاشیۀ خیابانها میتوانند به عنوان کریدورهای سبز و ایستگاههای تغذیه برای پرندگان مهاجر عمل کنند. نکتۀ کلیدی در این زمینه، استفاده از گیاهان بومی است که نه تنها با شرایط اقلیمی منطقه سازگار هستند، بلکه منابع غذایی طبیعی برای پرندگان مهاجر و محلی فراهم میکنند.
تحقیقات انجام شده در دانشگاه برکلی کالیفرنیا نشان میدهد که پارکهای شهری با پوشش گیاهی بومی میتوانند تا ۴۰ درصد بیشتر از پارکهای با پوشش گیاهی غیربومی، میزبان پرندگان مهاجر باشند. علاوه بر این، ایجاد آبگیرها و حوضچههای کوچک در پارکهای شهری میتواند منابع آب مورد نیاز پرندگان را در طول سفرهای طولانیشان تأمین کند.
مدیریت پسماند شهری نیز از جنبههای مهم ایجاد شهرهای دوستدار پرنده است. زبالههای شهری، به ویژه پلاستیکها، تهدید جدی برای پرندگان محسوب میشوند. پرندگان ممکن است تکههای پلاستیک را با غذا اشتباه گرفته و ببلعند، یا در طنابها و تورهای پلاستیکی گیر کنند.
سیستمهای مدیریت پسماند کارآمد و آموزش شهروندان برای دفع صحیح زباله میتواند این تهدید را به میزان قابل توجهی کاهش دهد. شهرهایی مانند سان فرانسیسکو با اجرای برنامههای جامع بازیافت و کاهش پسماند موفق شدهاند تلفات پرندگان ناشی از زبالههای پلاستیکی را تا ۷۰ درصد کاهش دهند.
بعد اجتماعی ایجاد جوامع دوستدار پرنده نیز به همان اندازه ابعاد فنی و طراحی اهمیت دارد. آموزش و مشارکت شهروندان نقش کلیدی در موفقیت چنین برنامههایی ایفا میکند. برنامههای «پرندهنگری شهری» نه تنها میتواند عاملی برای جذب گردشگر باشد، بلکه حس تعلق شهروندان به محیط زیست را تقویت میکند.
سازمانهای غیردولتی و گروههای محلی میتوانند با برگزاری تورهای پرندهنگری، کارگاههای آموزشی و برنامههای پایش پرندگان، شهروندان را به طور مستقیم در حفاظت از پرندگان مهاجر مشارکت دهند. تحقیقات انجام شده توسط دانشگاه آکسفورد نشان میدهد که شهرهایی که برنامههای مشارکت عمومی در حفاظت از پرندگان دارند، نه تنها تنوع زیستی بیشتری را حفظ میکنند، بلکه شهروندان از کیفیت زندگی بالاتری نیز برخوردار هستند.
یکی از تجربیات موفق در این زمینه، شهر نیویورک است که با وجود تراکم جمعیتی بالا، برنامههای متعددی برای حفاظت از پرندگان مهاجر اجرا کرده است. پروژه “ساختمانهای امن برای پرندگان” در نیویورک با همکاری اداره پارکها و سازمانهای مردمی، ساختمانهای نمادین شهر را به استفاده از شیشههای ایمن برای پرندگان ترغیب کرده است. علاوه بر این، پروژۀ «پشتبامهای آبی» در نیویورک که ذاتاً برای مدیریت آبهای سطحی طراحی شده بود، به طور غیرمنتظرهای به زیستگاه مهمی برای پرندگان آبزی مهاجر تبدیل شده است.
در سطح کلانتر، ادغام ملاحظات حفاظت از پرندگان مهاجر در سیاستهای توسعۀ شهری ضروری است. تهیۀ نقشههای مسیرهای مهاجرت و شناسایی نقاط بحرانی در شهرها میتواند به برنامهریزان شهری کمک کند تا محدودیتهای ساختوساز در این مناطق را اعمال کنند. برای مثال، شهر شیکاگو با همکاری سازمان حفاظت از پرندگان آمریکا، نقشهای از مسیرهای مهاجرت پرندگان تهیه کرده و بر اساس آن، مقررات سختگیرانهای برای نورپردازی و طراحی ساختمانها در این مسیرها وضع کرده است.
جنبۀ دیگر ایجاد جوامع دوستدار پرنده، توجه به زیرساختهای انرژی است. توربینهای بادی و خطوط انتقال برق میتوانند برای پرندگان مهاجر خطرناک باشند. با این حال، با طراحی هوشمندانه میتوان این تهدیدات را به حداقل رساند. قرار دادن توربینهای بادی خارج از مسیرهای اصلی مهاجرت، استفاده از رنگهای قابل تشخیص برای پرندگان روی پرههای توربین، و نصب وسایل هشداردهنده روی خطوط برق فشارقوی از جمله این راهکارها هستند. کشور آلمان در این زمینه پیشگام بوده و مقررات دقیقی برای استقرار توربینهای بادی با در نظر گرفتن مسیرهای مهاجرت پرندگان وضع کرده است.
تغییرات آب و هوایی نیز چالش جدیدی برای پرندگان مهاجر ایجاد کرده است. افزایش دما، تغییر الگوهای بارشی و وقوع رویدادهای شدید آب و هوایی، همگی بر زمانبندی مهاجرت و در دسترس بودن منابع غذایی تأثیر میگذارند. شهرهای دوستدار پرنده باید تابآوری در برابر تغییرات آب و هوایی را در برنامهریزیهای خود بگنجانند. ایجاد شبکههای اکولوژیک یکپارچه که به پرندگان اجازه میدهد در پاسخ به تغییرات آب و هوایی جابهجا شوند، یکی از راهکارهای مهم در این زمینه است.
تجربه شهرهای مختلف جهان نشان میدهد که ایجاد فضاهای مشترک برای انسانها و پرندگان نه تنها ممکن است، بلکه مزایای متعددی برای شهروندان نیز به همراه دارد. حضور پرندگان مهاجر در شهرها به بهبود سلامت روانی شهروندان، افزایش کیفیت هوا و ایجاد فرصتهای آموزشی کمک میکند. مطالعات متعدد نشان دادهاند که تماشای پرندگان و گوش دادن به آواز آنها میتواند سطح استرس را کاهش داده و احساس بهزیستی را افزایش دهد.
شعار امسال در روز جهانی پرندگان مهاجر فراخوانی است برای بازتعریف رابطه بین انسان و طبیعت در محیطهای شهری. تحقق این چشمانداز نیازمند همکاری بین بخشهای مختلف از جمله برنامهریزان شهری، معماران، محیطبانان و خود شهروندان است.
با اتخاذ راهکارهای هوشمندانه و یادگیری از تجربیات موفق بینالمللی، میتوانیم شهرهایی ایجاد کنیم که نه تنها برای ساکنان انسانی، بلکه برای میهمانان بالدار ما نیز امن و پذیرا باشند. این سرمایهگذاری نه تنها حفاظت از تنوع زیستی، بلکه ارتقای کیفیت زندگی برای نسلهای حاضر و آینده است.
منابع مطالعاتی
- Loss, S. R., Will, T., & Marra, P. P. (2015). Direct mortality of birds from anthropogenic causes. Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics, 46, 99-120.
- Longcore, T., Rich, C., & Gauthreaux, S. A. (2008). Height, guy wires, and lighting affect hazard to night-migrating birds. Ecological Applications, 18(5), 1151-1167.
- Sheppard, C. D. (2019). Bird-friendly building design. American Bird Conservancy.
- Fernández-Juricic, E., & Jokimäki, J. (2001). A habitat island approach to conserving birds in urban landscapes: case studies from southern and northern Europe. Biodiversity & Conservation, 10(12), 2023-2043.
- Turner, W. R., Nakamura, T., & Dinetti, M. (2004). Global urbanization and the separation of humans from nature. BioScience, 54(6), 585-590
- MacGregor-Fors, I., & Schondube, J. E. (2011). Gray vs. green urbanization: relative importance of urban features for urban bird communities. Basic and Applied Ecology, 12(4), 372-381.